Farmakogenetyka – na czym polega, dla kogo testy farmakogenetyczne?

Farmakogenetyka – czym jest?

Farmakogenetyka to stosunkowo nowa dziedzina nauki, z pogranicza genetyki i farmakologii. Skupia się na analizie ludzkiego profilu genetycznego pod kątem różnic w biotransformacji leków w organizmie, które stanowią przyczynę różnej reakcji pacjentów na te same dawki określonych leków.

W ramach badań dokonywana jest wnikliwa analiza genów odpowiedzialnych za:

• syntezę substancji poddawanych działaniu leków,
• enzymów metabolizujących dany lek,
• białek związanych z wywołaniem określonej odpowiedzi immunologicznej organizmu.

Testy farmakogenetyczne pozwalają także stwierdzić, czy dany wariant genu jest hetero- czy też homozygotyczny, co także ma wpływ na odpowiedź organizmu na stosowany lek. Co ważne, ze względu na fakt, iż nasz profil genetyczny nie ulega zmianie, testy farmakogenetyczne wystarczy wykonać raz, a wynik pozostaje ważny do końca życia.

Jaką rolę farmakogenetyka odgrywa w medycynie?

W większości przypadków leczenie określonych schorzeń rozpoczyna się od wdrożenia leków tzw. pierwszego rzutu w standardowych, powszechnie stosowanych dawkach. Dobiera się je na podstawie przeciętnego tempa biotransformacji leków w organizmie dorosłego człowieka, o przeciętnej wadze i wzroście.

Niestety, pomimo znacznego postępu nauki i rozwoju medycyny, w przypadku wielu chorób efektywność ich leczenia wciąż jest zbyt mała. Co gorsze, w niektórych przypadkach podanie standardowej dawki leku powoduje u pacjenta liczne objawy niepożądane. To właśnie te czynniki są głównym impulsem do intensywnego rozwoju dziedziny, jaką jest farmakogenetyka.

Obecnie najbardziej istotne znaczenie mają testy wykonywane przed rozpoczęciem leczenia. Przewidzenie reakcji organizmu i możliwość indywidualnego dopasowania terapii w oparciu o profil genetyczny pacjenta z minimalizacją skutków ubocznych, pozwalają na szybszą eliminację choroby i powrót pacjentów do pełnej sprawności i normalnego funkcjonowania.

Co ważne, pomimo że farmakogenetyka dostarcza wielu przydatnych informacji na temat biotransformacji leku w organizmie, nie może zastępować badań mających na celu monitorowanie jego stężenia leczniczego w trakcie trwania terapii.

Dla kogo testy farmakogenetyczne?

Badanie wpływu, jaki profil genetyczny organizmu ma na podanie określonych leków, można wykonać u każdego, na dowolnym etapie leczenia, zarówno przed jego rozpoczęciem, jak i w trakcie terapii. W celu poprawy skuteczności leczenia analizuje się uzyskane wyniki w odniesieniu do ogólnego stanu zdrowia pacjenta, jego wieku, wagi czy wzrostu. W zależności od celu badania, może ono obejmować analizę jednego lub kilku genów naraz.

Dla określonych grup pacjentów informacje, jakie pozwala uzyskać farmakogenetyka i to jaki wpływ mają przyjmowane leki na ich organizm, mogą być jednak szczególnie pomocne. Należą do nich:

• osoby z wadami wrodzonymi serca,
• pacjenci z objawami autyzmu,
• chorzy z zaburzeniami psychicznymi,
• dzieci przed zabiegami operacyjnymi,
• chorzy, w tym zwłaszcza dzieci z padaczką.

W tej ostatniej grupie szczególnie ważne jest, by zapewnić odpowiednie bezpieczeństwo leków, ich złe dopasowanie może bowiem nasilać intensywność i częstotliwość napadów epilepsji.

Jakie testy farmakogenetyczne można wykonać?

Farmakogenetyka ulega ciągłemu rozwojowi, a liczba dostępnych do przeprowadzenia w warunkach klinicznych testów ciągle się zwiększa. Obecnie badania wykonuje się jednak wyłącznie dla określonych grup leków, zazwyczaj tych o wąskim przedziale terapeutycznym lub mogących wywoływać wyjątkowo niebezpieczne dla organizmu działania niepożądane. Niektóre z nich dedykowane są przedstawicielom określonych grup etnicznych.

W ramach powszechnie dostępnych badań farmakogenetycznych ocenić można między innymi:

• gen UGT1A1 – pod kątem ryzyka wystąpienia działań niepożądanych wywołanych przez podanie określonych leków. Zalicza się do nich przede wszystkim irynotekan, ale również leki takie jak: atazanawir, atorwastatyna, belinostat, buprenorfina, gemfibrozyl, ibuprofen, indinawir, ketoprofen, morfina, paracetamol czy symwastatyna;

• gen TPMT – pod kątem wrażliwości na tiopuryny tj. merkaptopurynę, azatioprynęczy tioguaninę, stosowane w leczeniu białaczki autoimmunizacyjnej;

• gen VKORC1 oraz CYP2C9 – pod kątem wrażliwości na warfarynę, powszechnie stosowaną w leczeniu nadmiernej krzepliwości krwi;

• gen HLA‑B*5701 – oceniając wrażliwość organizmu na abacavir. Podany lek stosuje się w przypadku zakażenia wirusem HIV;

• gen CYP2C19 – pod kątem wrażliwości na klopidogrel, który jest podawany w u pacjentów z chorobami układu sercowo-naczyniowego;

• gen HLA‑B*1502 – analizowana jest wrażliwość na karbamazepinę oraz fenytoinę (leki przeciwpadaczkowe);

• geny CYP2D6, CYP2C9, CYP2C19, CYP1A2, SLC6A4 oraz HTR2A/C – pod kątem wrażliwości na leki przeciwpadaczkowe i przeciwdepresyjne.

WES Premium a farmakogenetyka

Interesującym przykładem badania genetycznego, które pozwala uzyskać ważne informacje na temat organizmu dziecka, jest test WES Premium, który można wykonać w autoryzowanej przychodni. Materiałem do badania jest próbka krwi lub wymaz pobrany z policzka.

W ramach tego badania wykonywany jest szereg analiz pozwalających uzyskać nie tylko dane przydatne do przeprowadzenia bezpiecznej farmakoterapii, ale również cenne informacje zakodowane w intronach i eksonach poszczególnych genów. Dzięki tym badaniom genetycznym możliwe jest wykrycie wielu chorób wrodzonych, jeszcze zanim wystąpią u dziecka pierwsze objawy. Wśród najważniejszych wymienia się: wrodzone choroby metaboliczne, niedobory odporności o charakterze pierwotnym czy padaczkę. Jeżeli chodzi o kontekst farmakogenetyczny badania WES Premium, zawiera ono analizę reakcji organizmu na aż 89 substancji aktywnych zawartych w wielu powszechnie stosowanych lekach.