Badania na raka jajnika – jak wykryć nowotwór jajnika?

Co to jest rak jajnika?

Rak jajnika jest złośliwą chorobą nowotworową rozwijającą się pierwotnie w jajniku i wykrywaną najczęściej u kobiet około 50., 60. roku życia. Jest to jeden z częstszych nowotworów złośliwych żeńskich narządów płciowych i, niestety, w wielu przypadkach wykrywany jest w późnym stadium rozwoju. Jednocześnie jest agresywny – rozsiew raka jajnika w jamie brzusznej i w odległych narządach bywa obserwowany już we wczesnym okresie choroby, uniemożliwiając często doszczętne wycięcie nowotworu i zmniejszając efektywność chemioterapii. Oba te czynniki przyczyniają się do wysokiej śmiertelności – rak jajnika jest w Polsce na 4. miejscu pod względem liczby zgonów z powodu chorób nowotworowych u kobiet.

Podobnie jak w przypadku wielu innych chorób nowotworowych, kluczową kwestią w terapii nowotworu jajnika jest jak najwcześniejsze jego wykrycie oraz ścisła kontrola w czasie jego leczenia i po nim. Stosuje się w tym celu wiele badań diagnostycznych, korzystając w praktyce ze wszystkich ich rodzajów: od podstawowego badania ginekologicznego, przez badania krwi, badania histopatologiczne, obrazowe i genetyczne, aż do operacji diagnostycznych i technik medycyny nuklearnej.

Zobacz też: Rodzaje badań piersi

Jakie są przyczyny guza na jajniku?

Wyróżnienie czynników ryzyka, które wiązałyby się z rozwojem raka jajnika pozostaje kwestią sporną. Obecnie uważa się, że rozwojowi guza na jajniku sprzyjają:

• obecność obciążenia genetycznego, zwłaszcza mutacji w genie BRCA oraz rzadziej zaburzeń prowadzących do rozwoju tzw. zespołu Lyncha; rak jajnika rozwija się u takich kobiet statystycznie znamiennie częściej i wcześniej niż u kobiet bez mutacji;
• długi czas „pracy” jajnika, a więc między innymi wczesny wiek pierwszej miesiączki, późna menopauza, brak ciąż, niepłodność;
• nadwaga i otyłość;
• długotrwałe stosowanie hormonalnej terapii zastępczej, czyli przyjmowanie hormonów w okresie okołomenopauzalnym w celu zmniejszenia natężenia jej objawów; okres powyżej 10 lat uznawany jest za czynnik ryzyka.

Jedną z przyczyn niepomyślnego rokowania w raku jajnika jest jego symptomatologia. We wczesnych stadiach choroba nie daje praktycznie żadnych objawów. Wraz ze wzrostem masy nowotworu pojawiają się objawy bardzo niecharakterystyczne, jak bóle w miednicy i bóle brzucha, wzdęcia, zwiększenie obwodu brzucha czy częstsze oddawanie moczu oraz rzadziej objawy z narządów płciowych, np. nieprawidłowe krwawienia. Nie zawsze objawy te są obecne, a jeśli wystąpią, rzadko łączone są z chorobą nowotworową. Wyraźnie wyczuwalny guz sugeruje już znaczny stopień zaawansowania choroby.

Jak wykryć raka jajnika? Jakie badania wykonać?

Obecnie nie ma badania nieinwazyjnego, które pozwoliłoby skutecznie wykryć raka jajnika we wczesnym stadium jego rozwoju. Oznacza to, że żadne z dostępnych badań nie nadaje się do zastosowania w ramach skriningu, który mógłby znacznie poprawić wykrywalność nowotworu i zwiększyć szanse na skuteczne jego leczenie. Nie ma również jednego badania, które pozwoliłoby w wystarczającym stopniu określić cechy już rozpoznanej choroby, jak wielkość guza lub rozprzestrzenienie nacieku nowotworowego, zajęcie sąsiadujących narządów czy obecność odległych przerzutów. W związku z tym w każdym przypadku nowotworu jajnika stosuje się cały panel badań.

• Podstawowym badaniem na raka jajnika jest badanie ginekologiczne. Stanowi ono stały element wizyty u lekarza ginekologa i powinno być wykonywane regularnie. Jest to szczególnie ważne u kobiet z czynnikami ryzyka rozwoju raka jajnika. W przypadku nieprawidłowości w zwykłym badaniu ręcznym ginekolog może wykonać także tzw. badanie dwuręczne (przez pochwę i odbyt jednocześnie), które pozwala lepiej ocenić kształt i konsystencję jajników i ich otoczenia.
• W rozpoznaniu nowotworu jajnika cenne jest także USG przezpochwowe, w którym lekarz wprowadza sondę przez pochwę w okolicę szyjki macicy. Wspólnie z badaniem ginekologicznym pozwala wcześnie rozpoznać niektóre nieprawidłowości w jajnikach oraz umożliwia wykrycie płynu w jamie brzusznej (jeden z objawów raka).

Powyższe badania powinny być wykonywane regularnie przez każdą dorosłą kobietę. Mimo że nie stanowią pewnego sposobu wczesnego wykrycia raka jajnika i pozwalają jedynie wstępnie ustalić obecność guza, w wielu przypadkach mogą przesądzać o wykryciu nowotworu we wczesnym stadium i znacznie zwiększyć szanse wyleczenia.

Markery nowotworowe jajnika

Warto mieć na uwadze, że najczęściej wykryta w powyższy sposób zmiana okazuje się niezłośliwa (może to być np. torbiel). Pewną wskazówką co do jej charakteru może być zbadanie poziomu markerów nowotworowych CA125 i HE 4 we krwi. Parametry te ocenia się razem i wynik interpretuje się wg tzw. klasyfikacji ROMA, określającej ryzyko raka jajnika. Badanie ma zastosowanie przede wszystkim u młodszych kobiet. Niestety oba wskaźniki mogą być podwyższone w dużej liczbie zaburzeń nie mających nic wspólnego z guzem jajnika – stąd nie mogą być podstawą do potwierdzenia jego obecności.

W przypadku uzasadnionego podejrzenia raka, konieczne jest uzyskanie potwierdzenia w badaniu histopatologicznym. Ten rodzaj badania na raka jajnika wiąże się z koniecznością pobrania fragmentów masy nowotworu, co z kolei ze względu na anatomiczne położenie jajnika wymusza przeprowadzenie operacji. Skrawki tkanki pobrane podczas zabiegu badane są pod mikroskopem. W wyjątkowych przypadkach, gdy przeprowadzenie operacji nie jest możliwe, rozpoznanie można postawić po mikroskopowym zbadaniu próbki płynu z jamy brzusznej. Dopiero na podstawie badania histopatologicznego diagnoza raka jajnika może zostać ostatecznie potwierdzona.

Leczenie nowotworu jajnika – niezbędne badania

Czy można wyleczyć raka jajnika? Podstawowym sposobem leczenia nowotworu jajnika jest zabieg operacyjny nastawiony na całkowite usunięcie nowotworu, a jeśli nie jest to osiągalne – możliwie maksymalne zmniejszenie jego masy przez wycięcie wszystkich dostępnych części guza. Operację taką wykonuje się u wszystkich kobiet z potwierdzonym w badaniu histopatologicznym rakiem jajnika. Zachowanie rozsądnej równowagi między jej bezpieczeństwem i skutecznością jest trudnym zadaniem i wymaga starannego zaplanowania.

W związku z tym wykonuje się szereg badań, na podstawie których określa się dokładnie stopień zaawansowania choroby. Dalsze postępowanie zależy od przypisanej kategorii. Podstawą jest tu określenie rozmiaru guza, naciekania sąsiednich narządów i obecności przerzutów. W tym celu wykonuje się najczęściej tomografię komputerową (TK) miednicy i jamy brzusznej. Dzięki doskonałej rozdzielczości badanie to pozwala z dużą wiarygodnością ocenić wszystkie te cechy. Znalezienie ewentualnych odległych przerzutów raka jajnika umożliwiają tomografia komputerowa klatki piersiowej, zdjęcie RTG klatki piersiowej, badania obrazowe głowy i scyntygrafia z użyciem znaczników promieniotwórczych.

Warto wspomnieć o roli markera nowotworowego CA 125 w kontroli leczenia guza jajnika. U wielu pacjentek (niestety nie u wszystkich) skuteczne leczenie powoduje wyraźne obniżenie poziomu CA 125. Z tego względu parametr ten jest wielokrotnie badany zarówno w trakcie leczenia, jak i w okresie po nim następującym. Ponowny wzrost poziomu CA125 po jego obniżeniu spowodowanym leczeniem może zapowiadać wznowę choroby. W celu wykluczenia wznowy po leczeniu stosuje się wszystkie wymienione wyżej badania.

Czytaj również: Scyntygrafia nerek – wskazania, przebieg badania, wyniki, cena

Badania genetyczne na raka jajnika

Istotną kwestią w rozwoju raka jajnika jest obciążenie genetyczne. Najlepiej poznanym czynnikiem ryzyka z tej grupy są mutacje w genach BRCA1 i BRCA2. Oba te geny, nazywane genami supresorowymi, kodują białka zdolne do naprawy uszkodzonego DNA. Ponieważ uszkodzenia DNA są warunkiem rozwoju nowotworu, prawidłowe geny BRCA pełnią rolę „strażników” chroniących przed rozwojem raka.

Mutacje w tych genach mogą prowadzić do ich „wyłączenia”. Komórki stają się wtedy szczególnie podatne na rozwój procesu nowotworowego. Sytuacja, w której prawidłowy gen BRCA ulega uszkodzeniu w trakcie życia jest względnie rzadka. Częściej przekazywany jest on z pokolenia na pokolenie. W rodzinach takich obserwuje się znacznie częstsze niż w populacji ogólnej występowanie raka piersi, raka jajnika i innych nowotworów. Rozwijają się one ponadto statystycznie wcześniej.

Kobietom zastanawiającym się, czy rak jajnika jest dziedziczny w ich przypadku, lekarz może zalecić badanie genetyczne w kierunku uszkodzenia genów BRCA. Potwierdzenie mutacji może być podstawą do podjęcia decyzji o profilaktyce raka jajnika. Niestety, postępowanie, polegające zwykle na usunięciu jajników zanim nowotwór zdąży się rozwinąć, niesie z sobą bardzo poważne konsekwencje. Dlatego też kwestia wykonania badań genetycznych w kierunku raka jajników powinna być zawsze skonsultowana z lekarzem, a kobiety poddające się takim testom powinny pozostać pod opieką psychologa.