Ból głowy u dziecka – przyczyny, objawy, leczenie

Rodzaje bólów głowy

Ze względu na etiologię, ból głowy u dziecka możemy podzielić na dwie główne grupy:

a) samoistne (pierwotne) bóle głowy – bóle głowy bez uchwytnej przyczyny, do których zaliczamy:

• napięciowe bóle głowy,
• migrenę,
• klasterowe bóle głowy;

b) objawowe (wtórne) bóle głowy – gdy są one symptomem choroby, takiej jak np. guz mózgu.

Niektóre źródła wyróżniają także trzecią grupę – nerwobóle w zakresie głowy i twarzy.

Przeczytaj też: Ból głowy i wymioty – co oznaczają?

Napięciowe bóle głowy u dzieci

Napięciowy ból głowy u dziecka to najczęstszy typ samoistnych bólów głowy u dzieci. Jego cechami charakterystycznymi są:

• rozległa, obustronna lokalizacja (zwykle ból rozprzestrzenia się na całą głowę, czasem pojawia się także w okolicy karku),
• mierne nasilenie,
• ściskający lub rozpierający charakter.

Najczęściej napięciowy ból głowy u dziecka pojawia się w sytuacjach stresogennych lub w czasie lęku. Często ma także związek z długotrwałym napięciem mięśniowym (np. długotrwałym pochyleniem głowy). Przypuszcza się, że napięciowy ból głowy jest rezultatem skurczu mięśni karku, głowy i twarzy będącego odpowiedzią na wyżej wymienione czynniki.

W leczeniu napięciowych bólów głowy stosuje się:

• unikanie czynników prowadzących do bólu głowy u dziecka (wymienionych powyżej),
• psychoterapię,
• techniki relaksacyjne,
• fizykoterapię,
• niesteroidowe leki przeciwbólowe (doraźnie, celem zwalczania bólu głowy),
• leki obniżające napięcie mięśniowe (np. tetrazepam),
• leki uspokajające (np. hydroksyzynę).

Migrena u dzieci

Mianem migreny określa się napadowe, nawrotowe, pulsujące bóle głowy zlokalizowane zwykle jednostronnie (najczęściej w okolicy skroniowej), którym towarzyszą:

• światłowstręt,
• nadwrażliwość na bodźce dźwiękowe,
• nudności,
• wymioty,
• ból brzucha.

Ból głowy u dziecka narasta w trakcie wysiłku fizycznego. Czasem napad migreny poprzedza tzw. aura, tzn. ogniskowe objawy neurologiczne stopniowo narastające, trwające od 5 do 20 minut. Najczęściej stwierdza się aurę wzrokową objawiającą się:

• iluzjami wzrokowymi (obraz mroczka migoczącego przed oczami, zygzaków, błyskawic, zespół Alicji w krainie czarów – widzenie swojego ciała w zmienionych proporcjach),
• ubytkiem w polu widzenia (aż do całkowitego zaniewidzenia włącznie).

Częstotliwość napadów migreny u dzieci jest różna. U części z nich ból głowy pojawia się sporadycznie, kilka razy w roku, u innych 2–3 razy w tygodniu. Istotna jest świadomość, że napad migreny może zostać sprowokowany przez takie czynniki jak:

• niedobór lub nadmiar snu,
• stres,
• intensywny wysiłek fizyczny,
• hałas,
• niektóre bodźce wzrokowe (migające światła, np. na dyskotekach, zbyt długie wpatrywanie się w ekran komputera lub telewizora, oglądanie falującej tafli wody),
• głód,
• niektóre produkty spożywcze (np. czekolada, orzechy, ser żółty, napoje zawierające kofeinę, wędzone mięso),
• niektóre leki (np. hydralazyna, nifedypina, nitrofurantoina).

W diagnostyce bólu głowy u dziecka – w przypadku migreny najważniejszą rolę odgrywa badanie podmiotowe i przedmiotowe. Do rozpoznania choroby stosuje się skale oceniające objawy, spośród których warte podkreślenia są kryteria Prensky'ego. Zgodnie z nimi napad migreny można rozpoznać, jeżeli spełnione są minimum 3 z poniższych cech:

• pulsujący ból głowy,
• połowiczy ból głowy,
• poprzedzająca ból aura wzrokowa, czuciowa lub ruchowa,
• objawy towarzyszące bólowi głowy: ból brzucha, nudności, wymioty,
• całkowite ustąpienie bólu po odpoczynku,
• występowanie migreny u krewnych I stopnia.

Napad migreny u dziecka zwykle ma większe nasilenie niż u osoby dorosłej, jednak trwa krócej. Aby złagodzić dolegliwości i skrócić czas trwania napadu w tym typie bólu głowy u dziecka, należy;

• zapewnić dziecku odpoczynek w cichym miejscu z jak najmniejszą liczbą bodźców wzrokowych,
• zastosować leki przeciwbólowe (niesteroidowe leki przeciwzapalne, np. paracetamol, ibuprofen),
• zastosować leki z grupy tryptanów – są one skuteczne u około 60% pacjentów, którzy nie uzyskali poprawy mimo przyjęcia niesteroidowych leków przeciwbólowych (im szybsze przyjęcie leku, tym wyższa skuteczność),
• w przypadku migreny z wymiotami – podać lek przeciwwymiotny (np. metoklopramid).

Aby zmniejszyć częstość występowania migrenowych bólów głowy, należy zadbać o wyeliminowanie czynników ryzyka napadu oraz o zapewnienie dziecku prawidłowego stylu życia (odpowiednia długość snu, optymalna aktywność fizyczna – dziecko powinno korzystać z różnych form ruchu, ale należy zrezygnować ze zbyt intensywnych treningów, unikać intensywnych bodźców wzrokowych i słuchowych).

Jeżeli migrenowy ból głowy u dziecka znacząco pogarsza jakość życia, utrudnia dziecku naukę, występuje częściej niż raz w miesiącu, jest oporny na leczenie doraźne lub towarzyszy mu wyjątkowo uciążliwa aura, należy rozważyć zastosowanie leczenia zapobiegawczego. Polega ono na stosowaniu leków z następujących grup:

• beta-blokery (np. propranolol),
• blokery kanałów wapniowych (flunaryzyna),
• trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne,
• leki przeciwpadaczkowe (kwas walproinowy, topiramat).

Leczenie zapobiegawcze powinno trwać 3–12 miesięcy.

Klasterowe bóle głowy u dzieci

Rzadką postacią bólu głowy u dziecka są tzw. klasterowe bóle głowy. Pojawiają się one napadowo i przybierają postać serii (w ciągu doby występuje nawet kilkanaście napadów) utrzymujących się do kilku miesięcy. Charakteryzują się one znacznym nasileniem, jednostronną lokalizacją i świdrującym, kłującym charakterem. Towarzyszą im:

• zwężenie źrenicy,
• opadanie powieki po stronie występowania bólu,
• uczucie zatkania nosa,
• zaczerwienienie spojówek,
• pobudzenie.

W leczeniu doraźnym klasterowego bólu głowy u dziecka wykorzystuje się:

• tlen (15-minutowe oddychanie tlenem o przepływie 7 l/min, za pomocą maseczki lub wąsów tlenowych),
• tryptany.

W leczeniu zapobiegawczym zastosowanie znajdują:

• steroidy (deksametazon lub prednizon),
• blokery kanałów wapniowych (werapamil),
• węglan litu,
• melatonina,
• topiramat,
• metysergid.

Objawowe bóle głowy u dzieci

Objawowy (wtórny) ból głowy u dziecka jest symptomem chorób układu nerwowego, twarzoczaszki, a także schorzeń narządów wewnętrznych i ogólnoustrojowych. Objawowe bóle głowy u dziecka mogą mieć charakter ostry lub przewlekły.

Nagle pojawiający się, ostry ból głowy u dziecka może pojawić się w przebiegu:

• neuroinfekcji (zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych lub mózgu),
• krwotoku podpajęczynówkowego,
• ostrego wodogłowia,
• gwałtownego podwyższenia ciśnienia tętniczego,
• ostrego zapalenia zatok,
• ostrego zapalenia ucha środkowego,
• ostrego ataku jaskry,
• zatruć.

Stopniowo narastające, podostre bóle głowy mogą wskazywać na:

• guz mózgu,
• krwiak mózgu,
• ropień mózgu,
• wodogłowie.

Do przewlekłych objawowych bólów głowy zaliczamy:

• pourazowe bóle głowy,
• bóle głowy spowodowane nadciśnieniem tętniczym,
• bóle głowy "z odbicia" (będące skutkiem nadużywania leków przeciwbólowych).

Leczenie wtórnych bólów głowy powinno być ukierunkowane na usunięcie przyczyny bólu. Należy zaznaczyć, że znaczna część objawowych bólów głowy jest symptomem poważnych chorób, groźnych dla życia dziecka. Aby szybko wychwycić stany wymagające niezwłocznej diagnostyki i interwencji leczniczej, należy znać listę tzw. objawów alarmowych. Zaliczamy do nich:

• nagły pierwszy w życiu ból głowy,
• wyjątkowe nasilenie bólu (chory podaje, że jest to najsilniejszy ból głowy, jaki miał w życiu),
• szybko narastający ból głowy u dziecka,
• ból głowy z gorączką i sztywnością karku,
• ból głowy z towarzyszącymi objawami neurologicznymi,
• ból głowy po posiłku,
• ból głowy u chorego z nowotworem lub zakażeniem wirusem HIV,
• ból głowy z tarczą zastoinową na dnie oka (świadczącą o podwyższeniu ciśnienia śródczaszkowego).

Ustalenie przyczyny bólu głowy u dziecka

Pierwszym krokiem w diagnostyce bólu głowy u dziecka jest badanie podmiotowe – wywiad zebrany zarówno od dziecka (jeżeli jest to możliwe), jak i od jego opiekunów. Ważne jest ustalenie:

• czy ból ma charakter ostry, czy przewlekły;
• czy jego nasilenie się zwiększa;
• jak często występuje i jak długo trwa;
• gdzie się lokalizuje;
• w jakich sytuacjach i o jakich porach doby się pojawia;
• czy w nocy wybudza ze snu;
• czy towarzyszą mu jakieś inne dolegliwości;
• czy jest poprzedzony aurą;
• czy wpływa na codzienne funkcjonowanie dziecka;
• jaki jest tryb życia dziecka;
• czy pacjent choruje na choroby przewlekłe;
• czy w przeszłości przebył urazy, operacje, poważne schorzenia;
• czy u członków rodziny też występują bóle głowy.

Charakter bólu głowy u dziecka małego można rozpoznać pośrednio, uzyskując informacje na temat jego płaczliwości, drażliwości, aktywności w trakcie bólu, chęci do zabawy, apetytu, wybudzania się ze snu.

Na podstawie badania podmiotowego lekarz może wychwycić cechy charakterystyczne dla określonych typów i przyczyn bólów głowy, np.:

• ostry ból głowy z gorączką i sztywnością karku wskazuje na neuroinfekcję,
• nasilający się ból głowy, pojawiający się zwłaszcza nad ranem, z towarzyszącymi objawami neurologicznymi (np. napadami padaczki, niedowładami) świadczy o procesie uciskowym w mózgu (np. guz mózgu, krwiak),
• pojawienie się nasilającego się bólu głowy u dziecka chorującego na nowotwór może być symptomem obecności przerzutu do mózgu,
• ostry ból głowy z silnym bólem i przekrwieniem oka, spadkiem ostrości widzenia i wrażeniem "kół tęczowych" wokół źródeł światła może być spowodowany ostrym atakiem jaskry.

Badanie przedmiotowe powinno obejmować dokładne badanie pediatryczne, badanie neurologiczne, pomiar ciśnienia tętniczego oraz ocenę dna oka.

Spośród badań dodatkowych najważniejsze znaczenie ma diagnostyka obrazowa (tomografia komputerowa lub rezonans magnetyczny mózgu) oraz, w przypadku podejrzenia zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych lub krwotoku podpajęczynówkowego, badanie płynu mózgowo-rdzeniowego pobranego za pomocą nakłucia lędźwiowego (zawsze powinno być one poprzedzone oceną dna oka – podwyższenie ciśnienia śródczaszkowego jest przeciwwskazaniem do punkcji lędźwiowej).

Wskazane jest także wykonanie badań laboratoryjnych (morfologia krwi, OB, glukoza, jonogram, badanie ogólne moczu). W niektórych przypadkach zleca się także RTG kręgosłupa szyjnego (przy podejrzeniu zmian zwyrodnieniowych lub pourazowych).

Badaniem, które ma niewielkie znaczenie w diagnostyce bólów głowy, ale powinno być wykonane przy podejrzeniu zmian ogniskowych w mózgu, jest EEG.

Lista przyczyn bólu głowy u dziecka jest długa. W większości przypadków objaw ten ma charakter pierwotny i nie zwiastuje poważnej choroby. Rodzice powinni jednak mieć świadomość tego, że ból głowy może być także symptomem stanu groźnego dla życia dziecka, w którym konieczna jest niezwłoczna interwencja i którego nie wolno bagatelizować.

Wypowiedź pediatry na temat bólu głowy u dziecka