Ultradźwięki w fizykoterapii

Czym są ultradźwięki?

Ultradźwięki to drgania mechaniczne o częstotliwości wyższej niż 20 000 Hz. W leczeniu fizykoterapeutycznym stosuje się te z zakresu od 0,8 do 3 MHz. W trakcie ich aplikacji podczas zabiegu leczniczego przez ludzkie tkanki nie płynie jakikolwiek prąd elektryczny.

Ultradźwięki w rehabilitacji są rodzajem mechanoterapii, ze względu na różnicę ciśnień w przebiegu fali ultradźwiękowej, a działania mechaniczne określa się jako mikromasaż tkanek, objętych zabiegiem leczniczym. Zjawiska, które zachodzą w tkankach ludzkich w trakcie ich aplikacji, są bardzo różnorodne i zależą od miejsca ich zastosowania.

Jakie jest działanie ultradźwięków?

Działanie biologiczne ultradźwięków opiera się na zmianach miejscowych i ogólnych, które są efektem stosowania ultradźwięków w leczeniu rehabilitacyjnym.

Miejscowe działanie biologiczne ultradźwięków:

• Efekt mechaniczny bezpośrednio związany z różnicą ciśnień fali ultradźwiękowej w trakcie wykonywania zabiegu. Uzyskany efekt określa się jako mikromasaż tkanek poddawanych zabiegowi;
• Efekt termiczny, który jest związany z powstaniem w tkankach ciepła podczas leczenia ultradźwiękami. Najsilniej przegrzewającą się tkanką jest tkanka nerwowa, później mięśniowa i tłuszczowa;
• Efekt fizykochemiczny, który polega na wpływie leczenia ultradźwiękami na płyny zawarte w tkankach ludzkich (koloidy tkankowe).

Ogólne działanie biologiczne ultradźwięków powstaje wtedy, kiedy zabiegowi przy użyciu ultradźwięków poddawane są korzenie, sploty, czy całe zwoje nerwowe. Powstają wówczas reakcje w narządach poddanych zabiegowi. Zmiany, do których dochodzi w trakcie leczenia, zachodzą na drodze odruchowej i stymulującej układ współczulny organizmu (czyli tej części autonomicznego układu nerwowego odpowiedzialnego za stymulację i mobilizację ustroju).

Co można leczyć ultradźwiękami?

Leczenie ultradźwiękami obejmuje poniższe działania lecznicze:

• działanie przeciwbólowe i przeciwzapalne,
• rozszerzenie naczyń krwionośnych,
• przyspieszenie przepływu limfy w obrębie naczyń limfatycznych,
• przyspieszenie wchłaniania tkankowego,
• podwyższenie temperatury tkanek lokalnych poddanych zabiegowi (przekrwienie czynne),
• obniżenie napięcia mięśniowego,
• zwiększenie rozciągliwości tkanki łącznej w bliznach, przykurczach, zwłóknieniach mięśniowych, przykurczach torebki stawowej,
• przyspieszenie procesu gojenia się ran (zmiany dotyczą nie tylko tkanek miękkich, ale i tkanki kostnej),
• powstawanie związków aktywnych biologicznie,
• wpływ na enzymy ustrojowe,
• stabilizacja układu współczulnego,
• uwalnianie substancji histaminopodobnych o stężeniu aktywnym biologicznie.

Jak wykonywane są zabiegi lecznicze przy użyciu ultradźwięków?

Zabiegi lecznicze w fizykoterapii (jeden z działów fizjoterapii) wykonywane są przy użyciu urządzeń wytwarzających ultradźwięki o częstotliwościach znajdujących zastosowanie w lecznictwie. Metody wykonywania ultradźwięków można podzielić w zależności od sposobu prowadzenia głowicy ultradźwiękowej po ciele pacjenta oraz miejsca wykonywanego zabiegu.

Metody wykonywania zabiegów ultradźwięków w leczeniu, w zależności od sposobu prowadzenia głowicy ultradźwiękowej po ciele pacjenta, dzielimy na:

• metodę labilną, kiedy to głowica ultradźwiękowa prowadzona jest ruchami kolistymi (okrężnymi) lub pasmami (np. podczas zabiegów w okolicy przykręgosłupowej);
• metodę stabilną (stojącą) przy użyciu ultradźwięków impulsowych, kiedy zabiegowi poddawane są kolejne, wybrane punkty, zwoje nerwowe, złogi wapnia. W obecnym lecznictwie bardzo rzadko stosuje się tę metodę ze względu na ryzyko przegrzania tkanek pacjenta.

Metody wykonywania ultradźwięków, w zależności od miejsca wykonywania zabiegu, dzielimy na:

• metodę lokalną (bezpośrednią), kiedy zabiegi ultradźwiękami wykonuje się bezpośrednio na skórę i tkanki leżące głębiej w okolicy zmian chorobowych (np. w obrębie stawów: łokciowych, kolanowych skokowych) lub dolegliwości bólowych;
• metodę segmentarną (pośrednią lub segmentowo-przykręgosłupową), kiedy zabieg leczniczy przy użyciu ultradźwięków wykonywany jest w okolicy przykręgosłupowej, odpowiadającej przebiegowi korzeni nerwowych unerwiających miejsca zmian chorobowych. Zmiany te toczyć się mogą zarówno na obwodzie lub w obrębie narządów wewnętrznych.

Jaki jest czas trwania zabiegów falą ultradźwiękową?

Czas trwania zabiegów uzależniony jest od wielu czynników, m.in. lokalizacji zmian, wielkości powierzchni nadźwiękawianej, rodzaju i stadium schorzenia czy stanu pacjenta. Ogólnie czas zabiegowy dzielimy na:

• krótki – kiedy jeden zabieg falą ultradźwiękową wynosi od 1-3 minut,
• średni – kiedy czas zabiegu wynosi od 4-9 minut,
• długi – w którym nadźwiękawiamy tkanki poddawane zabiegowi przez 10-15 minut.

Wyróżniamy też czas nadźwiękawiania segmentarnego, który wynosi zwykle 2 minuty.

Zabiegi lecznicze ultradźwiękami w rehabilitacji stosuje się w seriach. Pierwsza seria wynosi zwykle do 10 zabiegów dla schorzeń przewlekłych (tych, które toczą się już od jakiegoś dłuższego czasu, np. od 2-3 miesięcy). Ze względu na szczególne wskazania ich liczba może zostać wydłużona do 12-15 zabiegów, co określa się jako pełny cykl leczenia.

W ostrych stanach chorobowych stosuje się do 6 zabiegów w jednej serii. Między poszczególnymi zabiegami powinna występować 1 lub 2-dniowa przerwa. W stanach ostrych stosuje się zwykle zabiegi codziennie (zwykle przez 5 dni od poniedziałku do piątku), podobnie jak w leczeniu urazów i przykurczy pourazowych. Po serii zabiegów powinna nastąpić 3-4 miesięczna przerwa.

Wskazania do stosowania ultradźwięków

Ultradźwięki znajdują zastosowanie w leczeniu wielu schorzeń. Najbardziej korzystne wyniki lecznicze przy zastosowaniu ultradźwięków uzyskuje się w takich schorzeniach, jak:

• bóle pleców i krzyża,
• rwa kulszowa,
• zespoły bólowe w chorobie zwyrodnieniowej stawów odcinka szyjnego kręgosłupa,
• choroba zwyrodnieniowa stawu biodrowego (koksartroza) i kolanowego (gonartroza),
• zwyrodnienia stawów rąk i stóp,
• zespół bolesnego barku,
• dolegliwości bólowe stawu łokciowego,
• ostrogi piętowe,
• nerwobóle (np. nerwoból nerwu trójdzielnego),
• bóle fantomowe po amputacjach kończyn,
• blizny,
• owrzodzenia goleni,
• przykurcz Dupuytrena.

Przeciwwskazania do stosowania ultradźwięków

Przeciwwskazania do stosowania leczniczego ultradźwięków dotyczą:

• chorób nowotworowych i stanach po operacyjnym usunięciu zmian rozrostowych,
• ciąży,
• skaz krwotocznych,
• niewydolności ze strony układu sercowo-naczyniowego (niewydolność krążenia, zaburzenia rytmu serca),
• wszczepionego rozrusznika serca,
• zaburzeń krążenia obwodowego,
• zaburzeń krzepnięcia krwi,
• zakrzepowo-zarostowych zapaleń żył,
• żylaków,
• toczących się ostrych stanów zapalnych i wysokich gorączek,
• zmian skórnych, szczególnie w procesie toczących się chorób zakaźnych,
• niecałkowitego zrostu kostnego (ryzyko uszkodzenia powstałego zrostu),
• okolic nasad kości długich u dzieci (uszkodzenie chrząstki wzrostowej),
• obecności w tkankach wszczepionych elementów metalowych,
• ciężkiego stanu ogólnego i wyniszczenia organizmu, szczególnie po poważnych procesach chorobowych czy ciężkich zabiegach,
• stanów po terapii rentgenowskiej,
• nerwicy wegetatywnej i nerwobóli niewiadomego pochodzenia.

Należy również pamiętać o zachowaniu należytej ostrożności w trakcie wykonywania zabiegów ultradźwiękowych w okolicy twarzoczaszki (działanie ultradźwięków na tkankę mózgową i gałki oczne).

Nie należy poddawać zabiegowi leczniczemu przy użyciu ultradźwięków powyżej granicy trzeciego kręgu szyjnego, ze względu na możliwe oddziaływanie na rdzeń przedłużony. Nie poddajemy zabiegom ultradźwiękowym także narządów klatki piersiowej (szczególnie serca) i jamy brzusznej oraz narządów rozrodczych.

Bardzo ważne jest, aby ostrożnie obchodzić się w trakcie leczenia ultradźwiękami pacjentów z zaburzeniami czucia różnego pochodzenia oraz tych osób, u których rozwinęły się procesy miażdżycowe.