Antybiotyki – rodzaje, jak działają, skutki uboczne

Co to są antybiotyki i jak działają?

Antybiotyki to substancje pochodzenia naturalnego produkowane przez niektóre mikroorganizmy. Obecnie, dzięki poznaniu ich budowy chemicznej, możliwa stała się ich synteza w laboratorium. To właśnie odróżnia antybiotyki od chemioterapeutyków – substancji chemicznych zsyntezowanych w laboratorium, których odpowiednik w naturze nie istnieje.

Odpowiedź na pytanie, jakie choroby leczy się antybiotykami, jest tylko jedna. Antybiotyki to leki stosowane w leczeniu zakażeń bakteryjnych. Ich bezpodstawne zażywanie w przypadku, gdy infekcja jest wywołana przez wirusy, prowadzi do rosnącej lekooporności bakterii, a pacjenta naraża na różnorodne działania niepożądane antybiotyków.

Odkrycie pierwszego antybiotyku – penicyliny, miało miejsce w 1928 r. Dokonał tego Aleksander Fleming, zauważając, że zanieczyszczenie podłoża – na którym hodował gronkowca złocistego – pleśnią Penicillium notatum, zahamowało jego dalszy wzrost. Obecnie mamy dostęp do wielu grup antybiotyków, których mechanizm działania, a także zakres zastosowania, różnią się. Jednak ich nadużywanie przez długie lata przyczyniło się do rosnącej lekooporności bakterii, przez co działanie leku w niektórych zakażeniach może być ograniczone. Nad prawidłowym używaniem antybiotyków czuwa Narodowy Program Ochrony Antybiotyków.

Jakie są rodzaje antybiotyków?

Biorąc pod uwagę kryterium budowy chemicznej, możemy wyróżnić 8 głównych grup antybiotyków:

• beta-laktamy, do których należą: penicyliny, cefalosporyny, karbopenemy oraz monobaktamy,
• aminoglikozydy,
• tetracykliny, w tym tetracykliny właściwe oraz ich nowa pochodna – tygecyklina,
• makrolidy,
• linkozamidy,
• antybiotyki peptydowe,
• linkozamidy,

• ryfamycyny.

Poza tym w leczeniu infekcji bakteryjnej stosuje się również: chloramfenikol, kwas fusydynowy oraz mupirocynę.

Wymienione antybiotyki różnią się nie tylko budową chemiczną, ale również mechanizmem działania, którym niszczą bakterie. Dzięki temu są wykorzystywane w leczeniu infekcji spowodowanych różnymi drobnoustrojami chorobotwórczymi.

Na początku warto sobie przypomnieć, że bakterie są dużą grupą mikroorganizmów. W zależności od tego, czy na zewnątrz ich ściany komórkowej obecna jest zewnętrzna błona komórkowa, dzielimy je na dwie duże grupy – nieposiadające jej bakterie gram-dodatnie oraz mające zewnętrzną błonę komórkową, bakterie gram-ujemne. Poza tym możemy jeszcze wyróżnić bakterie tlenowe, beztlenowe oraz względnie beztlenowe. Te wszystkie różnice między nimi determinują to, czy zastosowany antybiotyk okaże się skuteczny, czy też nie.

Antybiotyki niszczą bakterie, oddziałując na ich struktury komórkowe. Beta-laktamy oraz część leków należących do grupy antybiotyków peptydowych hamuje syntezę ściany bakteryjnej. Z kolei aminoglikozydy, tetracykliny, makrolidy oraz linkozamidy powodują zakłócanie syntezy białek wchodzących w skład komórki drobnoustrojów.

Kolejną ważną kwestią, która decyduje o wyborze właściwego antybiotyku, jest zakres jego działania. Wyróżniamy antybiotyki szeroko- oraz wąskospektralne. Te pierwsze są skuteczne zarówno w leczeniu zakażeń wywołanych przez bakterie gram-dodatnie, jak i gram-ujemne. Natomiast działanie antybiotyku o wąskim spektrum w przypadku chorób bakteryjnych jest ograniczone do ich konkretnej grupy mikroorganizmów.

Antybiotyki bakteriostatyczne, a antybiotyki bakteriobójcze – czym się różną?

Działanie antybiotyków polega na zabiciu bakterii (antybiotyki bakteriobójcze) lub zahamowaniu ich namnażania się (antybiotyki bakteriostatyczne). Niektóre antybiotyki wykazują działanie dwojakie, a efekt ten jest zależny od dawki.

Z tego powodu opisując zakres działania tych substancji, używamy dwóch pojęć:

• minimalne stężenie hamujące (ang. minimal inhibitory concentration), w skrócie MIC. To parametr opisujący minimalne stężenie substancji potrzebnej do zahamowania wzrostu bakterii (działanie bakteriostatyczne);

• minimalne stężenie bakteriobójcze (ang. minimal bactericidal concentratio) w skrócie MIG. Opisuje minimalne stężenie antybiotyku niezbędne, aby wykazywał on działanie bakteriobójcze.

Antybiotyki są lekami, które aby mogły zadziałać, muszą być podane w optymalnej dawce i regularnym odstępie czasowym, np. co 8h. Niektóre antybiotyki powinny być podawane częściej, ale w mniejszych dawkach. Z kolei inne mogą być stosowane rzadziej i w większej ilości. Stosowanie antybiotyków w zbyt niskich stężeniach sprawia, że nie osiągną one odpowiedniego stężenia w miejscu zakażenia i co za tym idzie, nie będą skuteczne.

Większość antybiotyków podawana jest drogą doustną, a w przewodzie pokarmowym ulega wchłonięciu do układu krążenia, gdzie wiążą się z białkami krwi i w ten sposób transportowane są do zakażonych tkanek organizmu. Leki przeciwbakteryjne charakteryzujące się słabą wchłanialnością z przewodu pokarmowego są podawane drogą dożylną lub domięśniową. Decydując o wyborze konkretnego antybiotyku, musimy również wziąć pod uwagę łatwość przenikania tej substancji do miejsca zakażenia oraz sposób wydalania z organizmu. Większość antybiotyków jest metabolizowana przez wątrobę i ulega wydaleniu wraz z moczem, a tylko niewielka część z nich wraz z żółcią.

Stosowanie antybiotyków – zasady

Bakterie jak każdy organizm żyjący na Ziemi dążą do przeżycia. W obliczu nasilonego ataku wykształciły wiele mechanizmów, które im to umożliwiają. Z roku na rok coraz więcej bakterii staje się opornych na dostępne antybiotyki. Naukowcy biją na alarm, ponieważ już teraz u wielu ciężko chorych pacjentów stwierdza się szczepy bakterii, na które nie działają żadne leki przeciwbakteryjne. Właśnie dlatego, aby ograniczyć narastającą lekooporność drobnoustrojów chorobotwórczych, niezbędne jest przestrzegania kilku ważnych zasad podczas antybiotykoterapii.

1. Stosowanie antybiotyków powinno być ograniczone tylko do przypadków infekcji wywołanych przez bakterię.

2. Nie należy przerywać kuracji antybiotykowej, nawet jeśli objawy choroby ustąpią. Leczenie powinno trwać tyle czasu, ile zalecił lekarz.

3. Należy zażywać antybiotyki w ściśle określonych odstępach czasowych.

4. Należy stosować antybiotyki wykazujące skuteczność w danym zakażeniu, w optymalnej dawce.

5. Warto dążyć do pełnej identyfikacji drobnoustroju chorobotwórczego i dopasowania optymalnego antybiotyku o jak najwęższym spektrum działania.

6. W czasie antybiotykoterapii należy zadbać o równowagę naturalnej flory bakteryjnej przewodu pokarmowego, stosując probiotyki.

7. W czasie stosowania antybiotyków nie należy spożywać alkoholu, który zakłócając procesy metaboliczne zachodzące w organizmie, naraża na wystąpienie działań niepożądanych.

Działania niepożądane antybiotyków

Choć antybiotyki są grupą leków względnie bezpiecznych, jak każda substancja lecznicza również one mogą wywoływać działania niepożądane. Do najczęściej występujących należą skutki uboczne ze strony przewodu pokarmowego.

Antybiotyki są wrogiem naturalnej flory bakteryjnej człowieka. Do następstw ich stosowania należą zaburzenia trawienia oraz przyswajania składników odżywczych, mogące skutkować biegunką poantybiotykową. Z drugiej strony, gdy wyprzemy mikroorganizmy tworzące naturalną florę bakteryjną, łatwo o dodatkowe nadkażenie drobnoustrojami chorobotwórczymi. Z tego powodu w czasie antybiotykoterapii należy stosować probiotyk oraz zadbać o zdrową i zbilansowaną dietę, bogatą w witaminy i minerały.

Do innych działań niepożądanych, do których może dojść po zastosowaniu antybiotyku, należą reakcje uczuleniowe o zróżnicowanej postaci – od łagodnej wysypki skórne, przez pokrzywkę, obrzęk naczynioruchowy, aż po wstrząs anafilaktyczny. Wystąpienie alergii przy poprzedniej kuracji tym samym lekiem jest przeciwwskazaniem do jego ponownego przyjmowania.

Poza tym poszczególne grupy antybiotyków cechują się charakterystycznymi dla siebie działaniami niepożądanymi. Aminoglikozydy mogą działać ototoksycznie, poprzez uszkodzenie struktury ucha wewnętrznego. Natomiast flurochinolony w badaniach na zwierzętach uszkadzały ich chrząstkę wzrostową, dlatego nie powinny być stosowane u dzieci. Jednym z działań niepożądanych tej grupy leków mogą być bóle stawów. Z kolei chloramfenikol może uszkadzać szpik kostny.

Choć możliwe działania niepożądane antybiotyków mogą szokować, nie powinniśmy bać się tych leków. Stosowane w prawidłowy sposób w leczeniu chorób, które tego wymagają, są jak najbardziej bezpieczne.