Zespół paraneoplastyczny – co to jest, jakie są przyczyny, objawy, leczenie i zapobieganie?

Czym jest zespół paraneoplastyczny i jakie są jego przyczyny?

Zespoły paraneoplastyczne (paranowotworowe) grupa różnych zmian, które nie są wywołane przez sam nowotwór oraz jego przerzuty czy naciekanie, ale przez czynniki produkowane w przebiegu procesu nowotworowego. Najczęściej powodem zespołów paranowotworowych jest patologiczne wydzielanie mediatorów przez komórki nowotworowe, czyli głównie cytokin. Są to substancje białkowe, które regulują procesy wzrostu i różnicowania komórek zarówno prawidłowych, jak i nowotworowych. Cytokiny w procesie nowotworowym wpływają na przeżycie komórek guza, odgrywają kluczową rolę w tworzeniu nacieków i odległych przerzutów.

Co więcej, cytokiny uwalniane przez nowotwór mają wpływ na układ endokrynny, krążenia i skórę, przez co dochodzi do manifestacji choroby nowotworowej. Często objawy paranowotworowe powstają wskutek produkcji przeciwciał wytwarzanych przez układ odpornościowy wobec tkankom guza. Przeciwciała te atakują, oprócz samego guza, także inne struktury organizmu, głównie skórę, układ nerwowy i naczynia. Zespoły endokrynologiczne z kolei powstają wskutek produkcji specyficznych hormonów przez nowotwór.

Zespół paraneoplastyczny – objawy skórne

Najczęstszymi objawami zespołu paraneoplastycznego są zmiany skórne. Acanthosis nigricans, czyli rokowacenie ciemne są to hiperkeratotyczne, brązowe zmiany, przypominające brodawki. Charakteryzuje się nagłym wysiewem zmian, głównie w okolicy fałdów skórnych., którym towarzyszy świąd. Acanthosis nigricans pojawia się jako manifestacja nowotworów płuc i przewodu pokarmowego. Acrokeratosis neoplastica, czyli zespól Bazexa to złuszczające się, czerwono-fioletowe ogniska na dłoniach, stopach, małżowinie usznej, a czasem całej twarzy.

Dodatkowo pojawiają się świąd i dystroficzne paznokcie. Zespół Bazexa wiąże się z wieloma nowotworami, m.in. krtani, oskrzeli, języka, przełyku i okrężnicy. Innym zespołem paraneoplastycznym jest zespół skórno- mięśniowy. Występują tu zmiany rumieniowe na twarzy z nasilonym obrzękiem, szczególnie w okolicy oczodołów („rzekome okulary”), rumień raku, na bocznej powierzchni ud oraz powierzchni wyprostnej stawów międzypaliczkowych. Dodatkowo pojawia się osłabienie mięśni obręczy barkowej, karku, grzbietu. Zwykle zespół skórno-mięśniowy jest rewelatorem nowotworów narządów wewnętrznych, głównie przewodu pokarmowego.

Zespół paraneoplastyczny – objawy endokrynologiczne

Najczęstszym objawem endokrynologicznym jest zespół Cushinga. Jest to grupa symptomów wywołana działaniem podwyższonego stężenia kortyzolu we krwi. Kortyzol to hormon wydzielany przez nadnercza po uprzednim zadziałaniu ACTH. W nowotworach hormonalnie czynnych, m.in. raku drobnokomórkowym płuc i rakowiaku, dochodzi na ektopowego wydzialania ACTH, przez co pojawiaja się objawy hiperkortyzolemii:

• nadmiar tkanki tłuszczowej na twarzy i karku,
• sine rozstępy na skórze,
• trądzik,
• nadciśnienie tętnicze,
• osteoporoza,
• cukrzyca,
• depresja.

Inną endokrynopatia paraneoplastyczna jest zespół Schwartza-Barttera, czy nadmierne wydzielanie hormonu antydiuretycznego (ADH) przez nowotwory. Ma on miejsce w raku płuc, prostaty, przewodu pokarmowego, chłoniakach i grasiczakach. Nadmiar ADH powoduje spadek stężenia sodu we krwi, przez co chory jest osłabiony, ma nudności wymioty, pojawiają się zaburzenia świadomości, aż w końcu wzrost ciśnienia śródczaszkowego i obrzęk mózgu.

Zespół paraneoplastyczny – objawy naczyniowe

Do naczyniowych zespołów paraneoplastycznych zalicza się:

• DIC, czyli zespół rozsianego wykrzepiania wewnątrznaczyniowego,
• wędrujące zakrzepowe zapalenie żył.

DIC to zespół spowodowany aktywacją kaskady krzepnięcia, co powoduje powstawanie mikrozakrzepów w naczyniach krwionośnych i następującego zużycia czynników krzepnięcia co skutkuje skazą krwotoczną. Dominującym objawem są nawracające krwawienia z nosa, zran pooperacyjnych, dróg rodnych, przewodu pokarmowego i wkłuć, a także liczne siniaki na skórze. Pojawia się zwykle w przebiegu białaczek – ostrej promielocytowej i mielomonocytowej, a także raku trzustki. Zakrzepowe zapalenie żył powierzchownych najczęściej obejmuje żyły kończyn dolnych, prowadząc do bolesnego, zaczerwienionego obrzęku wzdłuż przebiegu naczynia. W przebiegu choroby nowotworowej płuc, żołądka czy gruczolakoraka trzustki dochodzi do nadkrzepliwości krwi i objawów zakrzepów w różnych naczyniach, stąd nazwa wędrujące.

Zespół paraneoplastyczny – leczenie i profilaktyka

Opisane zespoły nie zawsze muszą świadczyć o obecności nowotworu, jednakże udowodniono częste ich współistnienie z rakami. Każdy pacjent z objawami przypominającymi zespół paraneoplastyczny powinien być dokładnie zbadany, z uwzględnieniem badań obrazowych. W przypadku wykluczenia nowotworu, pacjent powinien zostać pod kontrolą lekarza specjalisty i być regularnie badany w kierunku nowotworów narządów wewnętrznych.

Uwzględnienie pojawienia się objawów paranowotworowych może pomóc we wcześniejszym rozpoznaniu guza złośliwego i rozpoczęcie leczenia przeciwnowotworowego. Wszystkie zespoły paranowotworowe ustępują po wyleczeniu nowotworu, w przebiegu którego pojawiły się specyficzne symptomy. Zmiany skórne oprócz chirurgicznego usunięcia guza, leczy się objawowo kortykosteroidami i cyklosporyną. Zmiany endokrynologiczne, w przypadku ciężkich zaburzeń, wymagają czasami wyrównania elektrolitów. W zmianach naczyniowych, głównie DIC, po masywnych krwotokach niezbędna jest transfuzja krwi.