Zespół Kallmanna – przyczyny, objawy, diagnostyka, leczenie

Przyczyny zespołu Kallmanna

U podłoża zespołu Kallmanna leży mutacja genów (np.: KAL1), odpowiedzialnych za prawidłowy rozwój opuszki węchowej (struktur w mózgu odpowiedzialnych za odbiór zmysłu powonienia) oraz za rozwój komórek zajmujących się produkcją hormonów podwzgórza. Zespół ten stwierdza się u około 1 na 15 tysięcy osób i występuje częściej u mężczyzn niż u kobiet.

Genetyczne podłoże tej choroby jest złożone, dlatego mimo stwierdzenia mutacji w konkretnych genach objawy u każdego chorego mogą być bardzo różnie nasilone – od niewielkich zaburzeń hormonalnych i normalnego powonienia, aż do całkowitego hipogonadyzmu z utratą węchu i dodatkowymi wadami. Tak różne nasilenie objawów zostało zaobserwowane nawet u bliźniaków jednojajowych z tą samą wadą.

Funkcjonowanie układu hormonalnego

Układ hormonalny lub inaczej dokrewny albo też endokrynny jest skomplikowanym, wielopoziomowym mechanizmem. Jego główną oś stanowią podwzgórze – przysadka – narządy wydzielnicze. Podwzgórze pełni tu nadrzędną rolę, "odgórnie nadzorując” wydzielanie wszystkich innych hormonów za pomocą substancji (hormonów), zwanych statynami lub liberynami.

W przypadku układu rozrodczego hormonem pulsacyjnie wydzielanym przez podwzgórze jest gonadoliberyna (GnRH–gonadotropin-releasing hormone), która pobudza przysadkę do produkcji hormonów tropowych – folikulotropowego (FSH) i luteotropowego (LH), które z kolei pobudzają wydzielanie żeńskich hormonów płciowych (np.estrogenu), lub męskich – głównie testosteronu.

Niedoczynność jajników lub jąder

Niedoczynność gonad, czyli jajników lub niedoczynność jąder fachowo znana jest pod ogólną nazwą – hipogonadyzm. W przypadku zespołu Kallmanna jest ona wtórna, co oznacza, że problem nie dotyczy samych jajników lub jąder, tylko wynika z braku "odgórnej” stymulacji gonadotropinami – stąd słowo hipogonadotropowy.

Istotą zespołu Kallmanna jest więc genetyczny niedobór gonadotropiny (GnRH), produkowanej w podwzgórzu. Upośledzenie czynności gonad dotyczy zarówno funkcji wydzielania hormonów płciowych, jak i wytwarzania samych komórek rozrodczych, czyli plemników lub komórek jajowych.

Hormony płciowe, głównie testosteron i estrogen, odpowiedzialne są między innymi za pojawienie się odpowiednich dla danej płci cech płciowych, takich jak:

• wygląd zewnętrznych narządów płciowych;
• rozwój piersi u kobiet;
• pojawienie się owłosienia łonowego i pachowego, charakterystycznej dla płci budowy ciała, czy zarostu;
• zmiany głosu u mężczyzn.

Niedobór tych hormonów powoduje niedorozwój także wewnętrznych narządów płciowych, np. niewystarczający rozwój macicy lub jąder prowadząc tym samym do niepłodności.

Do głównych objawów u nieleczonych dorosłych należą:

• U mężczyzn:
  • mniejsze prącie – mikropenis,
  • mniejsza objętość jąder,
  • zaburzenia erekcji,
  • obniżone libido,
  • brak owłosienia łonowego i pachowego,
  • zmniejszona masa mięśniowa i gęstość kostna.
• U kobiet:
  • pierwotny brak miesiączki (pierwotny – miesiączka nigdy nie wystąpiła),
  • niewielki rozwój gruczołów piersiowych,
  • brak owłosienia łonowego i pachowego.

Zaburzenia węchu

Zaburzenia węchu (hiposmia) lub jego całkowita utrata (anosmia) spowodowane są nieprawidłowym rozwojem struktur w mózgu odpowiedzialnych za ten zmysł. Fachowo nazywane bywa to agenezją opuszki węchowej.

Utrata węchu w zespole Kallmanna może być całkowita lub częściowa. Często bywa przez długi czas niezauważona przez pacjentów i rzadko stanowi powód wizyty u lekarza. Jest natomiast istotna diagnostycznie, dlatego należy o niej powiedzieć podczas wizyty.

Inne objawy zespołu Kallmanna

W zespole Kallmanna zaobserwowano także zwiększone ryzyko wystąpienia innych zaburzeń rozwojowych, takich jak:

• zrost palców, asymetria kości czaszki, obniżona gęstość kości,
• rozszczep wargi lib podniebienia,
• daltonizm,
• głuchota,
• wrodzone wady serca,
• niedorozwój nerek,
• ruchy mimowolne kończyn (zwłaszcza górnych), zaburzenia koordynacji,
• oczopląs,
• brak zawiązków zębów.

Występują one znacznie rzadziej niż zaburzenia osi hormonalnej i węchu.

Diagnostyka zespołu Kallmanna

Zazwyczaj pierwszym najbardziej niepokojącym objawem jest zauważalne opóźnienie spontanicznego dojrzewania płciowego: u kobiet – brak miesiączki, rozwoju piersi i owłosienia, czy nieadekwatnie zmniejszony rozmiar prącia i jąder u dojrzewających chłopców. Jeśli dodatkowo występują zaburzenia węchu lub występowały podobne objawy w rodzinie, może to wskazywać na zespół Kallmanna.

Dalsza część diagnostyki obejmuje zbadanie poziomu hormonów we krwi – stwierdza się między innymi izolowany niedobór GnRH. Można wykonać również badanie węchu (olfaktometria) oraz badania obrazowe mózgu, w celu uwidocznienia nieprawidłowej opuszki węchowej. Ostatecznym badaniem potwierdzającym jest badanie genetyczne w kierunku mutacji konkretnych genów. Jeśli istnieje podejrzenie występowania którejś z wad towarzyszących zespołowi Kallmanna, np. wady serca, to wykonuje się odpowiednie badanie, np. echo serca.

Leczenie zespołu Kallmanna

Podstawowym sposobem leczenia zespołu Kallmanna jest hormonalna terapia zastępcza, wdrażana w celu zainicjowania dojrzewania, a później uzyskania płodności. Ważne jest wczesne rozpoznanie choroby (tj. w okresie dojrzewania), gdyż daje to możliwość wczesnej substytucji hormonalnej oraz zapobiega niedorozwojowi wewnętrznych i zewnętrznych narządów płciowych, ponadto ułatwia późniejsze planowanie potomstwa, a także zmniejsza dyskomfort psychospołeczny wynikający z choroby. Upośledzenie węchu jest, niestety, nieuleczalne.

Zespół Kallmanna a ciąża

Jeśli kobieta z zespołem Kallmanna zostanie odpowiednio wcześnie poddana substytucji hormonalnej, a macica i jajniki rozwiną się prawidłowo, to przy odpowiedniej farmakoterapii hormonalnej możliwa jest normalna owulacja i zajście w ciążę.

Podobnie jest w przypadku mężczyzn – hormonalna indukcja spermatogenezy (produkcji plemników w jądrach) może być w stanie zapewnić naturalną płodność. Nawet jeśli nie uda się osiągnąć aż tak dobrego efektu, to terapia hormonalna znacznie poprawia jakość nasienia i tym samym ułatwia potem stosowanie podstawowych technik zapłodnienia in vitro.

Należy jednak pamiętać, że zespół Kallmanna to choroba genetyczna i planowany potomek może ją odziedziczyć. Z tego powodu wskazana jest konsultacja w poradni genetycznej, która pomoże ocenić takie ryzyko.