Niedobór żelaza – przyczyny i objawy braku żelaza w organizmie

Niedobór żelaza – niedokrwistość – anemia

Żelazo jest pierwiastkiem odgrywającym ważną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu całego organizmu. Jest składnikiem wielu enzymów i w dużej ilości znajduje się w białkach mięśni, jednak największa jego część zawarta jest w czerwonych krwinkach, gdzie dzięki połączeniu z hemoglobiną umożliwia wiązanie tlenu w płucach i oddawanie go w tkankach. W związku z tym, że stanowi istotną część procesu oddychania, niezmiernie ważne jest utrzymanie poziomu żelaza w normie.

Niedobór żelaza prowadzi do zahamowania produkcji hemoglobiny i czerwonych krwinek. Za mało erytrocytów i niska hemoglobina to stan zakłócający funkcjonowanie całego organizmu, określany także jako jako niedokrwistość lub anemia. Skutki niedokrwistości mogą być groźne dla zdrowia – kiedy jest niski poziom żelaza, dochodzi do przewlekłego niedotlenienia komórek i obniżenia ich sprawności przez spowolnienie wytwarzania energii i zahamowanie działania enzymów.

Znacznie rzadszy problem niż niski poziom żelaza we krwi to nadmiar żelaza w organizmie. Spowodowany jest często zaburzeniami genetycznymi, jak w hemochromatozie pierwotnej, lub powstaje na skutek nasilonego niszczenia czerwonych krwinek czy też wielokrotnych przetoczeń krwi. Objawy zaburzonego wchłaniania żelaza związane są z niszczeniem komórek przez wolne rodniki, które powstają w nadmiernej ilości, kiedy żelaza we krwi jest za dużo.

Czytaj również: Niska hemoglobina – przyczyny

Żelazo – norma – jaki jest prawidłowy poziom żelaza we krwi?

Badanie poziomu żelaza we krwi polega na automatycznej analizie próbki krwi żylnej. Technika poboru próbki jest podobna jak w przypadku wielu innych badań krwi i polega na nakłuciu żyły sterylną igłą, a następnie zebraniu krwi do probówki. Aby ocenić, czy żelaza jest za mało, nie ma potrzeby specjalnego przygotowania.

Norma żelaza, czyli prawidłowy poziom żelaza we krwi mieści się w zakresie 60–180 μmol/l lub 11–33 μg/dl. Wartości graniczne w mogą różnić się nieznacznie w zależności od sprzętu wykorzystywanego w danym laboratorium do analizy. Na wydruku wyniku badania krwi zwykle podany jest przyjęty w laboratorium zakres wartości prawidłowych dla żelaza. Na jego podstawie powinna być dokonana interpretacja badania.

Przeczytaj też: Co oznacza wysoki poziom hemoglobiny?

Niski poziom żelaza – przyczyny anemii

Możliwych jest wiele przyczyn niedoboru żelaza, od prostych do wyeliminowania i związanych ze stylem życia do trudnych w leczeniu zaburzeń wrodzonych. Najczęściej niskie żelazo nie jest silnie wyrażone i powoduje jedynie łagodną niedokrwistość. Jakie są przyczyny anemii u największej grypy pacjentów?

Przyczyną niedokrwistości są zwykle nieprawidłowe nawyki żywieniowe. W czym jest żelazo? Do produktów bogatych w żelazo zalicza się przede wszystkim czerwone mięso i podroby mięsne (wątroba). Dieta bogata w żelazo powinna zawierać także ryby czy jaja. Mniejsza ilość żelaza w jedzeniu występuje w produktach roślinnych, owocach i orzechach. W tej grupie wymienić można np. buraki, koper, szpinak. Niemniej żelazo w produktach roślinnych jest znacznie słabiej wchłaniane niż pochodzące z produktów zwierzęcych.

Ponieważ już w przypadku standardowej diety wchłanianie żelaza oscyluje na poziomie ok. 10 proc., niektóre nawyki żywieniowe – np. wegetarianizm – mogą w dłuższym okresie prowadzić do niedoboru żelaza. Osoby stosujące dietę o niskim udziale mięsa powinny szczególnie zadbać o wystarczające dostarczanie tergo pierwiastka, np. w postaci tabletek z żelazem. Ponadto szczególnie narażone na obniżony poziom żelaza we krwi są osoby ze zwiększonym zapotrzebowaniem – kobiety ciężarne i karmiące piersią oraz dzieci w wieku dojrzewania.

Za żelazo poniżej normy może odpowiadać także utrudnione jego wchłanianie z przewodu pokarmowego. Niestety jedynie kilka czynników sprzyja przyswajaniu żelaza, a wiele je ogranicza. W sposób szczególnie silny absorpcję żelaza upośledzają stany obniżonej kwaśności soku żołądkowego (narażone są osoby przyjmujące preparaty stosowane w chorobie wrzodowej czy chorobie refluksowej przełyku) oraz wysoka zawartość takich składników odżywczych jak szczawiany (wiele warzyw), fosforany (mleko), fityniany (wysoka zawartość w zbożach i roślinach strączkowych) czy kawa i herbata. Oczywiście wchłanianie żelaza ograniczają również różnego rodzaju choroby przewodu pokarmowego i stany po usunięciu części przewodu pokarmowego.

Brak żelaza – dlaczego brakuje żelaza w organizmie?

W niektórych pacjentów za niskie żelazo to efekt krwawień, zwłaszcza powtarzających się przez dłuższy czas (anemia pokrwotoczna). Doprowadzają one do wyczerpania się żelaza i niedokrwistości „ze zużycia”. Po każdym krwawieniu w szpiku kostnym następuje produkcja nowych czerwonych krwinek i hemoglobiny – w czasie tego procesu poziom żelaza sukcesywnie się obniża. Najczęstszą przyczyną tego rodzaju niedoboru są obfite krwawienia miesiączkowe. Brak żelaza z tego powodu obserwowany jest również u czynnych krwiodawców. Może także wynikać z chorób powodujących krwawienia do przewodu pokarmowego, układu moczowego lub dróg oddechowych. Naturalnie, przyczyną niedoboru żelaza może być jednorazowa utrata krwi w dużej ilości – np. po wypadku lub podczas zabiegu operacyjnego.

O wiele mniej powszechnym problemem jest nadmiar żelaza, prowadzący do rozwoju hemochromatozy lub hemosyderozy. Istotą choroby jest odkładanie złogów żelaza w tkankach. Związany jest zwykle z nadmiernym wchłanianiem żelaza w wyniku zaburzeń genetycznych lub nasilonym uwalnianiem żelaza z uszkodzonych erytrocytów (np. w niedokrwistościach hemolitycznych lub u osób chorych na hemofilię, u których konieczne jest wielokrotne przetaczanie krwi).

Niskie żelazo – jakie są objawy anemii?

Zwykle wskazaniem do zbadania poziomu żelaza we krwi jest podejrzenie niedokrwistości (anemii). Ma to sens tym bardziej, że najczęstszą postacią choroby jest anemia z niedoboru żelaza. Na obecność tego rodzaju niedokrwistości wskazywać mogą objawy niedoboru żelaza wynikające z deficytu tlenu na poziomie komórek i wysiłku, jaki nasze ciało podejmuje, aby mimo wszystko go dostarczyć.

Brak żelaza objawia się najczęściej poprzez takie dolegliwości jak:

• przyspieszone bicie serca,
• przewlekłe uczucie osłabienia,
• obniżenie wydolności fizycznej,
• ból i zawroty głowy,
• blada skóra i błony śluzowe (np. spojówki powiekowe),
• obniżenie zdolności do koncentracji.

W przypadku długotrwałej niedokrwistości z niedoboru żelaza objawy, jakie mogą wystąpić to także np. łamliwość włosów i paznokci, zajady w kącikach ust czy wygładzenie i pieczenie języka. Szczególnie narażone na niedobór żelaza są osoby o zwiększonym na nie zapotrzebowaniu. Typowy jest niedobór żelaza w ciąży i w czasie karmienia piersią czy niedobór żelaza u dzieci w okresie dojrzewania. W tych grupach, a zwłaszcza u ciężarnych, u których skutki niedoboru żelaza mogą zakłócać przebieg ciąży, zalecane jest regularne wykonywanie badań poziomu żelaza w kierunku niedokrwistości. Podstawą jest tu morfologia krwi. Jeśli wskazuje ona na niedokrwistość z niedoboru żelaza (tzw. mikrocytarna), wykonuje się dalsze badania, w tym oznaczenie poziomu żelaza we krwi.

Jak leczyć niedobór żelaza? Jak uzupełnić jego poziom?

Jak leczyć anemię? W przypadku wykrycia niedoboru żelaza pierwszym krokiem zawsze powinno być ustalenie jego przyczyny. Jest to warunkiem wyboru odpowiedniego rodzaju leczenia. W przypadku objawów niedokrwistości powinny zostać wykonane badania krwi – morfologia, TIBC (całkowita zdolność wiązania żelaza we krwi), stężenie transferyny i ferrytyny, krzywa obciążenia żelazem czy stężenie rozpuszczalnego receptora dla transferyny (sTfR). Pomoże to ustalić rodzaj niedokrwistości, określić czy jej przyczyną jest niedobór żelaza oraz czy jego wchłanianie jest prawidłowe i zaproponować dalsze postępowanie.

W porozumieniu z lekarzem należy starannie przeanalizować codzienną dietę i zmodyfikować ją tak, aby zmniejszyć udział składników utrudniających wchłanianie żelaza i zwiększyć ilość produktów zawierających żelazo. Warto pamiętać, że witamina C wspomaga wchłanianie żelaza. Jeśli podejrzewane jest niewielkie krwawienie z przewodu pokarmowego, może zostać zlecone badanie na krew utajoną w kale lub badanie gastroskopowe. Obfite (nadmiernie) krwawienia miesiączkowe i krwawienia w czasie cyklu powinny być skonsultowane z lekarzem ginekologiem.

Leczenie niedoboru żelaza w przypadku, gdy zmiana diety nie jest wystarczająca, polega na usunięciu przyczyny utraty żelaza i na jego uzupełnianiu doustnym w postaci tabletek z żelażem lub, jeśli jego wchłanianie jest upośledzone, za pomocą wstrzyknięć domięśniowych lub dożylnych.

Bardzo duża utrata żelaza, skutkująca głęboką niedokrwistością, może być wskazaniem do przetoczenia krwi (ma to miejsce np. podczas krwotoku w czasie operacji).