Metotreksat – właściwości, zastosowanie, wskazania, przeciwwskazania, skutki uboczne

Czym jest metotreksat? Podstawowe informacje

Metotreksat to lek cytotoksyczny, który pod względem chemicznym jest pochodną kwasu foliowego. Zalicza się go do grupy antymetabolitów, ponieważ występuje on jako kompetycyjny antagonista kwasu foliowego, hamując jego przekształcanie do aktywnej postaci tetrahydrafolianu, stanowiącej niezbędny element w syntezie puryn i pirymidyn, wchodzących w skład cząsteczek DNA, RNA i białek. W ten sposób metotreksat hamuje powstawanie nowych komórek danej tkanki i znajduje zastosowanie w leczeniu nowotworów, zwłaszcza tych które wykazują tendencję do szybkiego wzrostu, m.in. pęcherza moczowego, jelit czy szpiku kostnego.

Jeżeli chodzi o jego właściwości immunosupresyjne, mechanizm działania metotreksatu w tym zakresie nie został do końca wyjaśniony. Wiadomo jednak, że wyciszanie reakcji zapalnej metotreksatem ma miejsce między innymi poprzez ograniczenie profileracji limfocytów T oraz syntezy cytokin prozapalnych, a także zwiększenie poziomu adenozyny w komórkach. Ogranicza on również aktywność czynnika reumatoidalnego (RF).

Na co pomaga metotreksat? Właściwości i zastosowanie leku

Metotreksat wykazuje przede wszystkim właściwości cytotoksyczne oraz immunosupresyjne. Z tego względu znajduje zastosowanie w leczeniu takich schorzeń jak:

• nowotwory złośliwe (np. nowotworach litych głowy, piersi, jajnika, przewodu pokarmowego, mięsakach kości);
• ostre białaczki szpikowe i limfoblastyczne;
• reumatoidalne zapalenie stawów (RZS);
• ciężkie postacie łuszczycy;
• inne choroby autoimmunologiczne (np. młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów, choroba Leśniowskiego-Crohna).

Jak stosuje się metotreksat?

Ze względu na toksyczność metotreksatu jego dawkowanie uzależnione jest nie tylko od jednostki chorobowej, ale również chorób współistniejących. Pod uwagę bierze się także wiek pacjenta i jego masę ciała, ma to bowiem kluczowe znaczenie nie tylko dla otrzymania optymalnej odpowiedzi, ale również zminimalizowania potencjalnych działań niepożądanych.

Metotreksat to lek, który może być stosowany zarówno w formie doustnej, jak również w postaci iniekcji podskórnych, domięśniowych oraz dożylnych. Bywa także stosowany dokanałowo i dotętniczo.

W przypadku stosowania doustnego metotreksat przyjmuje się zazwyczaj raz w tygodniu, na czczo, bezpośrednio przed jedzeniem. Maksymalna dawka tygodniowa nie powinna przekraczać 25 mg. Dzięki temu ogranicza się ryzyko wystąpienia skutków ubocznych ze strony przewodu pokarmowego. Jeżeli chodzi natomiast o podanie w formie iniekcji, dawkowanie i częstotliwość podania są każdorazowo ustalane indywidualnie. W przypadku gdy metotreksat stosuje się jako lek przeciwnowotworowy, najczęściej główną formą podania są wlewy dożylne, uzupełniane czasem o preparaty doustne.

Co ważne, ze względu na właściwości metotreksatu, w trakcie jego stosowania należy pamiętać o przyjmowaniu preparatów witaminowych zawierających kwas foliowy, co pozwala zminimalizować toksyczne działanie metotreksatu na zdrowe komórki. Ważne jest w tym przypadku jednak zachowanie odpowiedniego odstępu czasowego pomiędzy przyjęciem jednego i drugiego preparatu.

Metotreksat – przeciwwskazania i środki ostrożności

Metotreksat to lek, w przypadku którego korzyści z jego stosowania mogą być o wiele większe niż potencjalne działanie toksyczne. Przed każdym podaniem leku lekarz jednak indywidualnie rozpatruje bilans korzyści i ryzyka wynikającego ze stosowaniem leku, uwzględniając także możliwe skutki uboczne i indywidualne ograniczenia.

Główne przeciwwskazania do stosowania leku metotreksat to przede wszystkim:

• nadwrażliwość na samą substancję czynną lub substancje pomocnicze;
• wrodzone lub nabyte niedobory odporności;
• ciężkie zaburzenia czynności wątroby;
• niewydolność nerek;
• zaburzenia szpiku kostnego;
• owrzodzenie błony śluzowej jamy ustnej lub choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy;
• choroba alkoholowa;
• przewlekłe zakażenia takie jak HIV czy gruźlica;
• ciąża;
• okres karmienia piersią;
• wiek poniżej 3. roku życia (brak danych na temat skuteczności i bezpieczeństwa stosowania).

Oprócz powyższych przeciwwskazań metotreksat powinien być ostrożnie stosowany u pacjentów, u których występują:

• przewlekłe zakażenia takie jak WZW typu B i C, półpasiec, gruźlica (zwiększa się ryzyko ich uaktywnienia);
• odwodnienie organizmu (zwiększa stężenie metotreksatu we krwi);
• kaszel i duszności.

Czy metotreksat jest szkodliwy dla zdrowia? Skutki uboczne stosowania metotreksatu

Występowanie działań niepożądanych ma miejsce najczęściej w przypadku przedawkowania metotreksatu lub nieprzestrzegania ustalonego schematu jego dawkowania. W większości występują one gdy metotreksat jest stosowany jako lek przeciwnowotworowy, rzadziej jako lek immunosupresyjny (stosowanie w mniejszych dawkach).

Najczęściej zgłaszane przez pacjentów skutki uboczne stosowania metotreksatu to:

• niedokrwistość i leukopenia widoczne w morfologii krwi obwodowej;
• spadek odporności i większa podatność na infekcje;
• objawy ze strony przewodu pokarmowego, takie jak jadłowstręt, nudności, biegunki;
• wysypka z towarzyszącym świądem skóry;
• wzmożona senność;
• zawroty i ból głowy;
• zwiększona skłonność do krwawień;
• zaburzenia widzenia;
• zwiększona wrażliwość na promieniowanie UV;
• zapalenie błony śluzowej jamy ustnej;
• zaburzenia miesiączkowania;
• niedobór kwasu foliowego;
• działanie teratogenne na płód.

Metotreksat – możliwe interakcje

Osłabić działanie metotreksatu mogą między innymi kofeina i teofilina, a także preparaty wielowitaminowe zawierające kwas foliowy. W interakcje z metotreksatem wchodzą także niektóre antybiotyki, leki uspokajające oraz hormonalne środki antykoncepcyjne.