Efekt z odbicia – na czym polega, po jakich lekach występuje?

Co to jest efekt z odbicia?

Efekt lub zjawisko z odbicia (ang. rebound effect) to pojawienie się lub ponowne wystąpienie objawów, które były nieobecne lub pozostawały pod kontrolą podczas przyjmowania leku, ale występują już po zaprzestaniu podawania leku lub zmniejszeniu jego dawki. Zdarza się, że nasilenie objawów i niepożądane działanie leków jest często gorsze niż przed leczeniem. Farmaceuci podejrzewają, że zjawiskiem leżącym u podstaw zjawiska z odbicia jest występowanie adaptacji biologicznej ludzkiego organizmu, która pojawia się w trakcie terapii danym związkiem chemicznym, a może utrzymywać znacznie dłużej, niż wskazuje na to terapeutyczne stężenie leku i okres jego półtrwania.

Jakich leków może dotyczyć efekt z odbicia?

Efekt z odbicia dotyczy wielu różnorodnych grup leków, warto jednak zaznaczyć, że są to zwykle preparaty o silnym działaniu, przepisywane na receptę przez specjalistę.

Do niektórych preparatów o udokumentowanym występowaniu efektu z odbicia po zaprzestaniu przyjmowania leku należą:

• leki uspokajające (np. benzodiazepiny);
• antagoniści receptorów β-adrenergicznych;
• leki przeciwagregacyjne;
• statyny;
• glikokortykosteroidy;
• inhibitory pompy protonowej i antagonisty receptora histaminowego typu 2;
• selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny;
• opioidowe leki przeciwbólowe.

Efekty niepożądane występują szczególnie często po nagłym zaprzestaniu terapii, często odbywanej samowolnie i bez konsultacji z lekarzem prowadzącym.

Co to jest bezsenność z odbicia?

Bezsennością z odbicia nazywany jest powrót objawów w postaci zaburzeń snu i niepokoju, napadów lęku, które występują po odstawieniu leków wykorzystywanych w terapii tych schorzeń.

Do najbardziej popularnych preparatów powszechnie stosowanych w różnorodnych zaburzeniach psychicznych, którym towarzyszą właśnie zaburzenia fizjologicznych faz snu i bezsenność należą benzodiazepiny . W Polsce zarejestrowane są one jako leki nasenne, m.in.:

• lormetazepam;
• temazepam;
• estazolam;
• nitrazepam;
• flunitrazepam.

Leki te różnią się od siebie siłą działania oraz okresem półtrwania w organizmie, dlatego też są dobierane indywidualnie, w zależności od specyficznych objawów na jakie cierpi pacjent. Odmienne dawki i terapeutyki będą pomocne podczas problemów z zasypianiem, a inne gdy pojawiają się epizody nocnych wybudzeń i skracania faz snu. Niestety, jednym ze skutków ubocznych beznodiazepin jest rozwijająca się tolerancja organizmu wobec ich działania uspokajającego.

Podczas zbyt gwałtownego odstawienia tych leków pacjenci mogą skarżyć się na takie objawy jak:

• nadmierne pobudzenie;
• drażliwość;
• bezsenność;
• nocne wybudzenia;
• napady lęku;
• drgawki i wzmożone napięcie mięśniowe;
• napady padaczki.

Symptomy te nazywane są często zespołem abstynencyjnym, zbliżonym do objawów towarzyszących osobom uzależnionym od alkoholu lub środków psychoaktywnych. Efekt taki wynika z długotrwałej stymulacji receptorów GABA w neuronach ośrodkowego układu nerwowego, na które oddziałują benzodiazepiny i ich utraty wrażliwości na kolejne pobudzenie.

Negatywne objawy, w tym bezsenność, mogą utrzymywać się przez kilka dni lub nawet tygodni. Odstawianie leków z grupy benzodiazepin zawsze powinno przebiegać etapowo pod kontrolą lekarską (co tydzień zmniejszając ich dawki), a w przypadku leków stosowanych długofalowo – nawet na oddziale szpitalnym.

Efekt z odbicia a selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny

Inną grupą leków, po odstawieniu których można zaobserwować efekt z odbicia są tzw. selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI), stosowane w leczeniu stanów depresyjnych. Zbyt gwałtowne przerwanie terapii może skutkować występowaniem specyficznych objawów odstawiennych, jak:

• zaburzenia równowagi;
• drętwienie i mrowienie kończyn;
• bóle głowy;
• bezsenność;
• nadmierne pocenie;
• nudności i wymioty;
• napady lęków, pobudzenie lub ospałość.

Objawy odstawienne są spowodowane najprawdopodobniej nadmiernym pobudzeniem specyficznych receptorów 5-HT, zlokalizowanych w błonie postsynaptycznej neuronów. Podobnie jak w przypadku benzodiazepin, podczas zmiany tego typu leków lub zakończenia terapii należy to robić stopniowo i pod kontrolą lekarską.

Efekt z odbicia a stosowanie beta-blokerów

Popularną grupą leków, z którą związany jest również efekt z odbicia są beta-blokery , nazywane inaczej antagonistami receptorów β-adrenergicznych. Środki te stosowane są przy problemach kardiologicznych, takich jak:

• nadciśnienie tętnicze;
• choroba niedokrwienna serca;
• zaburzenia rytmu serca;
• niewydolność sercowa;
• kardiomiopatia przerostowa.

W stanach niewydolności serca następuje uszkodzenie tkanek, co może upośledzać kurczliwość mięśnia sercowego. Efektem jest niższy przepływ krwi w tkankach całego ciała oraz kompensacyjna aktywacja układu współczulnego, która choć krótkotrwale prowadzi do przyspieszenia akcji serca, ostatecznie może prowadzić do uszkodzenia kardiomiocytów i włóknienia tkanek.

Beta-blokery hamują aktywność układu współczulnego oddziałując na receptory typu β1 zlokalizowane w sercu oraz β2, występujące w oskrzelach i na powierzchni śródbłonka naczyń krwionośnych (należą do leków rozszerzających naczynia krwionośne). Preparaty te należy wprowadzać i dawkować pacjentom ostrożnie, ponieważ gwałtowne modyfikacje ich dawkowania i przyjmowania stwarzają istotne ryzyko pojawienia się efektu z odbicia. W przypadku beta-blokerów zjawisko to może prowadzić do nasilenia niewydolności mięśnia sercowego, zwiększenia obszarów niedokrwienia mięśnia sercowego, nasilenia zaburzeń rytmu serca, a nawet zawału mięśnia sercowego. Symptomy te mogą poważnie zagrażać życiu i zdrowiu pacjenta, dlatego o zaprzestaniu podawania leku z grupy beta-blokerów może decydować wyłącznie lekarz specjalista.