Zaparcia u dzieci – przyczyny, objawy, leczenie

Zaparcia u dzieci – przyczyny

W prawidłowym funkcjonowaniu przewodu pokarmowego dużą rolę spełnia perystaltyka, czyli ruchy jelit. Po tym jak wszystkie potrzebne substancje z pokarmu zostaną wykorzystane, płynna masa resztek pokarmowych zostaje z jelita cienkiego przesunięta do jelita grubego. Tutaj dochodzi do wchłonięcia wody i uformowania prawidłowego stolca, który następnie zostaje wydalony.

W większości przypadków zaparć u dzieci u ich podłoża nie leży żadne poważne medyczne schorzenie, są to najczęściej problemy czynnościowe, a wśród nich zaparcia nawykowe . Ich przyczyn jest wiele, u dzieci często wynika to z bólu – wypróżnienie kojarzy się z bólem, więc dziecko zaczyna go unikać poprzez zatrzymywanie stolca. Zatrzymanie mas kałowych rozciąga odbytnicę.

W prawidłowych warunkach odbytnica reaguje na zwiększenie objętości stolca odruchem, który powoduje chęć jego wydalenia. W sytuacji nadmiernego rozciągnięcia odbytnicy zatrzymywanymi tam masami kałowymi z czasem dochodzi do jej "znieczulenia" i wygaśnięcia wspomnianego odruchu. Z jednej strony napędza to błędne koło zaparć u dzieci, z drugiej jednak wspomniane "znieczulenie" odbytnicy prowadzi do nietrzymania stolca i w rezultacie u dzieci pojawia się brudzenie bielizny.

Ponadto zalegający w jelicie grubym stolec podlega ciągle resorpcji wody, stąd staje się coraz twardszy i trudniejszy do wydalenia. Zaparcia mogą pojawić się w każdej grupie wiekowej. Okresy w życiu dziecka, kiedy występują one częściej to okres:

• odstawienia od piersi,
• początków korzystania z toalety,
• okres szkolny.

Przyczyny zaparć u dziecka

Przyczyny zaparć u dzieci można podzielić na dwie grupy – wywołane dietą, związane z zachowaniami i psychiką oraz przyczyny wywołane chorobą.

Przyczyny zależne od diety i zachowań

Wyróżnia się tutaj:

• unikanie wypróżnień z powodu zaabsorbowania zabawą,
• unikanie wypróżnień w szkole z powodu braku intymności i odpowiednich warunków sanitarnych,
• unikanie wypróżnień z powodu towarzyszących im dolegliwości bólowych,
• zmiany w diecie, w rytmie dnia (np. w wakacje),
• odstawienie dziecka od piersi, wprowadzenie mleka modyfikowanego,
• spożywanie przez dzieci dużych ilości słodyczy,
• choroby gorączkowe, nieżyty żołądkowo-jelitowe powodujące odwodnienie, narzucające zmianę sposobu żywienia.

Choroby w przebiegu których mogą się pojawić problemy z wypróżnianiem

Wyróżnia się tutaj:

• niedoczynność tarczycy (ma tu miejsce spowolnienie perystaltyki jelit),
• choroba Hirschsprunga (jest to wrodzona choroba polegająca na braku zwojów nerwowych we fragmentach jelita grubego, powoduje to brak perystaltyki na tym odcinku),
• mukowiscydoza,
• mózgowe porażenie dziecięce i inne choroby neurologiczne,
• zaburzenia jonowe np. hiperkalcemia (nadmiar wapnia),
• leki mające działanie zapierające, np. leki przeciwpadaczkowe, przeciwdepresyjne, przeciwbólowe.

Diagnostyka zaparć u dzieci

Pierwszym elementem diagnostyki zaparć u dzieci jest wywiad lekarski. Wywiad dotyczący wypróżnień sięga okresu noworodkowego, począwszy od tego jak wyglądały wypróżnienia po urodzeniu, tzn. oddanie smółki (czyli zawartości jelita zgromadzonej jeszcze w życiu płodowym), które np. w mukowiscydozie czy chorobie Hirschsprunga może być opóźnione.

Ważne jest także, aby przed wizytą lekarską, jeśli to możliwe, przygotować kalendarz wypróżnień, tak aby lekarz ocenił ich częstość na przestrzeni dłuższego czasu.

Równie istotne są informacje na temat diety dziecka i jego aktywności fizycznej. Należy powiedzieć lekarzowi o widocznych śladach stolca na bieliźnie, jest to często pomijany objaw przez rodziców, błędnie interpretowany jako nieprawidłowa higiena po wypróżnieniu czy objaw biegunki.

Symptomy, które mogą sugerować że dziecko powstrzymuje się od wypróżnienia z powodu np. bólu to m.in. widoczne napinanie ciała, przykucanie, płacz, zaczerwienienie twarzy, pocenie się, trzymanie się kurczowo np. mebli.

Ważnym elementem w badaniu lekarskim w przypadku zaparć u dzieci jest badanie per rectum, czyli przez odbyt. Lekarz jest w stanie dzięki temu badaniu stwierdzić, czy w odbytnicy zalegają twarde masy kałowe, czy bańka odbytnicy jest pusta – tak jak to się dzieje w chorobie Hirschsprunga. Ponadto lekarz ocenia okolicę odbytu pod kątem obecności np. hemoroidów czy szczelin odbytu – są to pęknięcia w obrębie skóry odbytu, powodujące ból przy defekacji. W badaniu brzucha lekarz może wyczuć zalegające masy kałowe. Diagnostyka wychodząca poza wywiad i badanie przedmiotowe jest wymagana, jeśli podejrzewana jest inna geneza zaparć niż problem czynnościowy.

Badania, jakie mogą być przydatne w diagnostyce to:

• zdjęcie radiologiczne jamy brzusznej, czyli prześwietlenie, uwidaczniające masy kałowe;
• wlewka doodbytnicza z kontrastem – uwidoczni końcowy odcinek jelita grubego; jego wygląd może sugerować rozpoznanie, np. w chorobie Hirschsprunga odcinek bezzwojowy będzie wąski, a poprzedzające go prawidłowo unerwione jelito, zaopatrzone w zwoje będzie radykalnie szersze;
• pasaż jelitowy – podawany jest doustnie środek kontrastowy, a następnie wykonuje się zdjęcia RTG, oceniające tempo jego przemieszczania się przez przewód pokarmowy;
• badanie endoskopowe dolnego odcinka przewodu pokarmowego z pobraniem wycinka do badania histopatologicznego jest jedyną metodą ostatecznego rozpoznania choroby Hirschsprunga;
• manometria odbytu oceniająca działanie mięśni okolicy odbytnicy i odbytu, tzn. czy zwieracz wewnętrzny odbytu działa prawidłowo i rozluźnia się w momencie wypełnienia odbytnicy.

Leczenie zaparć i zapobieganie

Leczenie zaparć u dzieci jest wielokierunkowe, głównie farmakologiczne i dietetyczne. Leczenie zaparć nawykowych u dzieci odbywa się najczęściej w ramach podstawowej opieki zdrowotnej. Często potrzebna jest konsultacja gastrologiczna np. aby wykluczyć organiczne tło dolegliwości. Ponadto w leczeniu może okazać się pomocna porada dietetyka czy psychologa. Stosuje się leczenie farmakologiczne i leczenie dietetyczne.

W leczeniu zaparć dostępnych jest kilka grup różnie działających leków. Są to:

• środki osmotycznie czynne, np. laktuloza, makrogole, wodorotlenek magnezu – ich działanie polega na ściąganiu wody do jelita przez co powodują rozrzedzenia stolca, ułatwiając jego wydalenie;
• środki drażniące, wyciągi z senesu, kruszyny, aloesu, rzewienia – są to leki roślinne pobudzające napięcie i motorykę jelita grubego; są stosowane krótkotrwale lub doraźnie;
• środki poślizgowe (np. parafina, śluz z siemienia lnianego) – powlekając stolec ułatwiają przesuwanie się mas kałowych;
• środki pęczniejące (np. metyloceluloza, nasiona babki lancetowatej, preparaty na bazie błonnika) – środki te powodują wiązanie wody, zwiększają przez to masę stolca, co stymuluje perystaltykę jelit;
• wlewki i czopki – zawierają substancje drażniące lub osmotycznie czynne, podawane doodbytniczo, ale tylko doraźnie.

Wyboru leczenia dokonuje zawsze lekarz. Najczęściej podaje się kilka rodzajów środków, tak aby każdy z nich mógł być stosowany w mniejszej dawce, a jelita były stymulowane w różny sposób. Leczenie zaparć jest procesem długotrwałym, nie wystarczy jedynie postępowanie farmakologiczne, musi się ono uzupełniać ze zmianą diety i stylu życia, czyli np. zwiększeniem aktywności fizycznej.

Leczenie dietetyczne zaparć

Podstawowym elementem leczenia dietetycznego zaparć u dzieci jest zwiększenie ilości błonnika w diecie. Jak już wspomniano, błonnik wiąże wodę, zwiększając masę stolca i stymulując przez to ruchy jelit. Jest jednak niezwykle ważne, aby zwiększonemu spożyciu błonnika towarzyszyło także wypijanie odpowiedniej ilości wody, w przeciwnym razie nastąpi nasilenie dolegliwości.

Produkty, które powinny zostać uwzględnione w diecie i na stałe w niej zagościć to produkty pełnoziarniste, np. ciemne pieczywo, otręby (dodawane do jogurtu, koktajli mlecznych czy jako panierka), warzywa, owoce (choć w mniejszych ilościach niż warzywa, niektóre z nich mają wręcz tendencję do powodowania zaparć, jak np. winogrona czy gruszki). Dzienne spożycie błonnika powinno wynosić około 0,5 g/kg, ale nie więcej niż 35 g dziennie. Nie należy przy tym zapominać o porządnym nawodnieniu dziecka.

Wskazane są także w diecie produkty nabiałowe zawierające dobroczynne szczepy bakterii, np. kefiry, maślanki, jogurty. Produkując gazy, pożyteczne bakterie w przewodzie pokarmowym powodują spulchnienie stolca, jednak w nadmiarze mogą powodować wzdęcia. Błonnik, poza wymienionymi wcześniej właściwościami, jest także dobrą pożywką dla przyjaznych jelitom bakterii.

Dobre efekty w leczeniu zaparć u dzieci obserwuje się także przy piciu siemienia lnianego czy kompotu z suszonych owoców (głównie śliwek). W diecie dziecka należy pamiętać o podstawowych zasadach zdrowego żywienia, tzn. pięciu posiłkach dziennie, ograniczeniu słodyczy, słodkich gazowanych napojów, posiłków typu fast-food, potraw tłustych i smażonych.

W zaparciach należy unikać ponadto czekolady i kakao, ponieważ działają spowalniająco na ruchy jelit. Picie mocnej herbaty i kawy podobnie. Dopełnieniem zdrowego sposobu odżywiania jest aktywność fizyczna, która poza wszelkimi innymi zaletami, stymuluje także motorykę przewodu pokarmowego.