Zespół pozapiramidowy – przyczyny, objawy, leczenie

Zespół pozapiramidowy – co to jest?

Zespół pozapiramidowy (ang. extrapyramidal syndrome; EPS) jest zbiorem objawów wynikających z zaburzenia funkcji układu piramidowego. Wśród najczęstszych symptomów wymienia się sztywność mięśniową, spowolnienie ruchowe (tak zwaną bradykinezję), drżenia mięśniowe oraz problemy z chodzeniem.

Zespół piramidowy spowodowany może być przez wiele czynników. Jedną z jego głównych przyczyn jest choroba Parkinsona, która według różnych statystyk może dotyczyć nawet 1 proc. osób pomiędzy 40. a 60. rokiem życia. Najczęściej jednak objawy pozapiramidowe związane są z przyjmowaniem typowych leków przeciwpsychotycznych (neuroleptyków), takich jak haloperidol czy flufenazyna.

Objawy charakterystyczne dla zaburzenia funkcji układu pozapiramidowego mogą mieć – u różnych osób – inne nasilenie i czas wystąpienia. Zawsze powinny jednak budzić niepokój, a ich zaobserwowanie u siebie lub u kogoś z otoczenia powinno być impulsem do szybkiej wizyty u neurologa.

To też może Cię zainteresować: Drżenie ciała – jakie mogą być przyczyny drżenia mięśni ciała?

Jak działa układ piramidowy?

Kontrola nad ruchami dowolnymi jest skomplikowanym procesem, który wymaga współdziałania wielu ośrodków mózgu i sprawnego przekazywania sygnału przez nerwy do mięśni – efektory ruchowe. Wykonanie konkretnego, zaplanowanego ruchu wymaga aktywności zespołu piramidowego (którego zadaniem jest przyjęcie odpowiedniej pozycji ciała) oraz móżdżku (który koordynuje ruchy i pomaga w dobraniu prawidłowego napięcia mięśni).

Jeśli dany schemat ruchowy jest powtarzany odpowiednio długo, a także jest on w miarę stały i niezmienny, staje się on automatyczny i zachodzi bez udziału świadomości. Przykładami takich automatyzmów może być chodzenie, gesty towarzyszące rozmowie czy stany emocjonalne rysujące się na twarzy. Takie właśnie nie do końca uświadomione ruchy są możliwe dzięki części układu nerwowego, zwanej układem pozapiramidowym.

Sprawdź też: Nerwowość i rozdrażnienie – jak sobie radzić z objawami?

W skład układu pozapiramidowego wchodzą jądra podkorowe – skupiska istoty szarej. Jądra te mieszczą się w kresomózgowiu (jądro ogoniaste, skorupa i gałka blada), międzymózgowiu, śródmózgowiu (istota czarna, jądro czerwienne, wzgórki dolne i górne) oraz w rdzeniomózgowiu.

Układ pozapiramidowy może ulec uszkodzeniu, co prowadzi do rozwinięcia zespołu charakteryzującego się zbiorem pewnych objawów.

Zespół pozapiramidowy po lekach

Zespół pozapiramidowy może być spowodowany przyjmowaniem leków, np. dość powszechnym zjawiskiem są objawy pozapiramidowe po neuroleptykach (polekowe objawy pozapiramidowe). Częściej występują w trakcie terapii lekami przeciwpsychotycznymi typowymi, rzadziej atypowymi, duże znaczenie ma także wiek pacjenta, jego stan zdrowia, czas przyjmowania danego leku oraz predyspozycje osobnicze.

Przyczyną występowania zespołu pozapiramidowego po lekach neuroleptycznych jest ich mechanizm działania. Typowe neuroleptyki wykazują działanie antagonistyczne względem receptora dopaminy D2, co daje objawy podobne do tych występujących w chorobie Parkinsona (obniżenie stężenia dopaminy w istocie czarnej i w prążkowiu). Atypowe neuroleptyki wykazują mniejsze działanie na receptory D2, a większe na receptory serotoninowe 5-HT2A, co obniża szanse na wystąpienie objawów pozapiramidowych.

Zespół pozapiramidowy – przyczyny neurologiczne

Zespół EPS stwierdza się w przebiegu choroby Parkinsona i innych rodzajach parkinsonizmu. U podstaw leżą procesy neurodegeneracyjne dotyczące układu dopaminergicznego, noradrenergicznego, cholinergicznego i glutaminergicznego.

Choroba Huntingtona – jest to choroba genetyczne, dziedziczona autosomalnie dominująco, występująca z częstością około 1 : 10 000. Jej przebieg jest postępujący i prowadzi do śmierci, nie jest znane skuteczne leczenie. Zmiany w układzie nerwowym dotyczą przede wszystkim skorupy, jądra ogoniastego i kory mózgowej.

Choroba Wilsona (zwyrodnienie soczewkowo-wątrobowe) – tak jak choroba Huntingtona jest chorobą genetyczną, w przeciwieństwie do niej jest dziedziczona autosomalnie recesywnie. W przebiegu choroby Wilsona dochodzi do gromadzenia miedzi w jądrach podstawnych mózgu, rogówkach oczu i nerkach.

Balizm i hemibalizm – czyli nasilone, zamaszyste i gwałtowne ruchy kończyn po obu lub jednej stronie ciała związane z uszkodzeniem jądra niskowzgórza Luysa po stronie przeciwnej. Balizm może przypominać skrajne nasilenie pląsawicy.

Jakie są objawy zespołu pozapiramidowego?

Do najczęstszych objawów pozapiramidowych należą niżej opisane.

• Sztywność mięśniowa – jest to objaw wynikający z dużego napięcia mięśni poprzecznie prążkowanych w spoczynku. Podczas badania objaw ten może przyjmować postać sztywności typu rury ołowianej (sztywność mięśni jest stała) lub koła zębatego (sztywność pojawia się i znika w krótkich odcinkach czasu, co daje wrażenie „przeskakiwania” kończyny podczas badania ruchomości biernej).
• Bradykinezja – spowolnienie ruchowe, które przejawia się jako znaczne zmniejszenie szybkości wykonywania ruchów celowych, a także problemy w zainicjowaniu jakiegoś ruchu.
• Drżenie – najłatwiej dostrzegalne jest podczas obserwacji palców ręki i wynika z bardzo szybkich skurczy przeciwległych grup mięśniowych. Drżenia mogą dotyczyć także mięśni twarzy.
• Zaburzenia chodu – w zależności od przyczyny wywołującej zespół pozapiramidowy, zaburzenia chodu mogą charakteryzować się hiperkinezją (w przypadku pląsawicy) lub hipokinezją (w przypadku parkinsonizmu). Chód hiperkinetyczny związany jest z występowaniem dodatkowych, nieprawidłowych współruchów, drżeń czy tików, natomiast chód hipokinetyczny będzie spowolniony i niepewny.

Objawy pozapiramidowe po neuroleptykach

Można je podzielić ze względu na ich charakter i czas wystąpienia. Wyróżnia się poniższe objawy:

• ostre reakcje dystoniczne – najczęściej występują u młodych mężczyzn, objawiają się poprzez nagłe i silne skurcze mięśni szyi i twarzy;
• akatyzja – uczucie niepokoju i lęku;
• objawy parkinsonowskie – częstsze wśród osób starszych, przypominają klasyczne objawy choroby Parkinsona;
• dyskinezy późne – występują w wyniku długotrwałego stosowania neuroleptyków, objawiają się jako mimowolne ruchy w obrębie dolnych części twarzy i dystalnych części kończyn.

Zespół pozapiramidowy – leczenie i rokowania

Leczenie i rokowanie w zespole pozapiramidowym zależy bezpośrednio od przyczyny, która go wywołuje.

Pląsawica Huntingtona jest bardzo poważną chorobą, której medycyna nie potrafi skutecznie leczyć. W przypadku, gdy zespół pozapiramidowy spowodowany jest chorobą Parkinsona, istnieje wiele metod terapeutycznych pozwalających na łagodzenie objawów i spowolnienie rozwoju choroby.

Poneuroleptyczny zespół pozapiramidowy wiąże się z najlepszymi rokowaniami, jego leczenie polega na odpowiednim zmniejszeniu dawki leku lub znalezieniu zamiennika, który będzie skuteczny w zwalczaniu choroby podstawowej, lecz będzie wiązał się z mniejszym ryzykiem wystąpienia działań niepożądanych.

Należy jednak pamiętać, że dobraniem innego leku lub zmniejszeniem dawki przyjmowanego obecnie zajmuje się lekarz – neurolog lub psychiatra. Nie wolno modyfikować dawki substancji leczniczej samodzielnie.