Pareidolia – czym jest, jakie są jej przyczyny i rodzaje

Czym jest i co oznacza pareidolia?

Pareidolia jest neurologicznym zjawiskiem dopatrywania się konkretnych kształtów, np. twarzy w przypadkowych szczegółach. Można ją określić jako poszukiwanie prawidłowości w przypadkowości.

Tajemniczo brzmiąca pareidolia nie jest na szczęście niczym strasznym. To normalny, lecz złożony proces, zachodzący,z wykorzystaniem mechanizmów sensorycznych mózgu.

Pierwsza propozycja nadania nazwy i wyjaśnienia zjawiska pareidolii została przedstawiona przez Karla Ludwiga Kahlbauma, który uznał je za fałszywą percepcję. Po upływie około 50 lat ponownie zajął się nim polski psychiatra, Szymon Hens. Uznał pareidolię za przejaw kreatywności ludzkiego umysłu, co zaowocowało wykorzystaniem jej w testach Rorschacha, polegających na interpretacji nieforemnych, symetrycznych plam. Dla pareidolii charakterystyczne jest poczucie odrealnienia spostrzeżeń. Ta cecha odróżnia ją od iluzji.

Badania na Uniwersytecie Nowej Południowej Walii przeprowadzone przez Colina Palmera oraz Colina Clifforda wykazały, że pareidolia pozwala nie tylko na rozpoznanie ludzkiej twarzy w otoczeniu, ale także odczytanie z niej pewnych informacji o tej osobie, np. czy jest ona: smutna czy wesoła, spokojna czy przerażona, a przede wszystkim – pokojowo czy wojowniczo nastawiona.

Eksperyment polegał na pokazaniu 60 ochotnikom serii obrazów, ukazujących przedmioty spełniające cechy pareidolii, w których można było dopatrzyć się oczu skierowanych w lewą stronę. Adaptacja wrażenia, jaka zaszła u uczestników, wykazała, że im więcej obrazów widzieli, tym silniej wydawało im się, że wzrok twarzy przenosi się na prawą stronę. To zjawisko adaptacji wrażenia, wywołane obiektami o cechach pareidolii, utrzymywało się także podczas późniejszej obserwacji ludzkich twarzy. To zaadaptowanie do ukierunkowania wzroku obiektów z obrazów jest przejawem plastyczności mechanizmów neurologicznych, które dekodują cechy ludzkich twarzy.

Czy pareidolia może być niebezpieczna?

Pareidolia jak wcześniej wspomniano, jest normalnym i niegroźnym zjawiskiem. Jeśli jednak ktoś dodatkowo zacznie nadmiernie dopatrywać się celowości w każdym rozpoznanym kształcie, może to prowadzić do różnego rodzaju fałszywych przekonań i śmiesznych teorii, będących źródłem spiskowych teorii.

Wybrane rodzaje pareidolii

Najpopularniejszym rodzajem pareidolii jest pareidolia twarzy. To dostrzeganie rzeźby twarzy na różnego rodzaju obiektach czy przedmiotach codziennego użytku. Uważa się, że w zjawisko pareidolii twarzy szczególnie zaangażowany jest zakręt wrzecionowaty, znajdujący się w korze skroniowej mózgu. Co ciekawe, pareidolia nie występuje wyłącznie u ludzi. Dotychczas zaobserwowano ją także u makaków królewskich, czyli małp.

Innym przykładem pareidolii jest nadinterpretacja fenomenów dźwiękowych, takich jak np. szumu wiatru, skrzypienia drzwi czy słów piosenek.

Przyczyny pareidolii twarzy – dlaczego widzenie twarzy jest takie powszechne?

Umiejętność dostrzegania pozornych twarzy jest wrodzona i od początku istnienia ludzkości miała ogromne znaczenie zarówno w kwestiach społecznych, jak i tych dotyczących wykrywania zagrożenia.

Wyjaśnienie celu mechanizmu pareidolii jest następujące: lepiej dostrzec więcej szczegółów niż mniej, ponieważ zwiększa to szanse na przeżycie. Koszty podjęcia koniecznych środków do ochrony przed potencjalnym zagrożeniem, nawet jeśli okaże się ono nieprawdziwe, są mniejsze niż możliwe straty na skutek ich zaniechania. Prostym przykładem, ilustrującym cel takiego działania mózgu, jest dostrzeżenie twarzy drapieżnika w krzakach. Jeśli on rzeczywiście tam jest, ucieczka uchroni człowieka przed śmiercią, jeśli go nie ma, po prostu zużyje on trochę więcej energii.

Japońscy naukowcy wykazali, że największą skłonność do pareidolii mają ludzie o neurotycznych cechach osobowości . Uważa się także, że to kobiety częściej dostrzegają twarze w zwykłych przedmiotach, co prawdopodobnie wynika z lepszego rozpoznawania mimiki oraz zainteresowania nawiązywaniem interakcji społecznych.

Przykłady pareidolii

Ludzkie twarze można zobaczyć na wielu przypadkowych przedmiotach i w naturze, np. jedzeniu i piciu, drzewach, dymie i płomieniach czy piasku. Częstym źródłem pareidolii są też chmury.

Znane przykłady pareidolii to, m.in. dostrzeganie twarzy:

• postaci religijnych Matki Boskiej oraz Jezusa, pojawiających się np. na pniach drzew, fasadach budynków czy jedzeniu;
• diabła we włosach Królowej Elżbiety II, a także na zdjęciach przedstawiających dym wydobywający się z pożaru World Trade Center.