Zespół Korsakowa – co to jest? Przyczyny, objawy, leczenie, rokowania

Zespół Korsakowa – czym się charakteryzuje?

Zespół Korsakowa, określany także psychozą Korsakowa, jest zespołem objawów związanych z awitaminozą, czyli niedoborem witamin spowodowanym chorobą alkoholową. Jego charakterystyka obejmuje zarówno niepamięć wsteczną, jak i zapominanie zdarzeń bieżących.

Na całokształt zespołu składają się także:

• dezorientacja w czasie i miejscu,
• tendencje do zmyślania i zniekształcania faktów (konfabulacje i pseudoreminiscencje),
• zaburzenia dotyczące kolejności zdarzeń,
• apatia,
• objawy ze strony układu nerwowego: niezborny chód, zaburzenia czucia i kontroli ruchów dowolnych, oczopląs, podwójne widzenie, nierówność źrenic oraz drgawki.

Jakie są przyczyny zespołu Korsakowa?

Przyczyną rozwoju zespołu Korsakowa są charakterystyczne dla osób uzależnionych od alkoholu niedobory pokarmowe. Prowadzą one do znaczącego niedoboru witaminy B1 (tiaminy). Niedobór witaminy B1 prowadzi z kolei do nieprawidłowego funkcjonowania neuronów w mózgu – witamina B jest bowiem kluczowa dla metabolizmu glukozy, która jest podstawowym źródłem energii w neuronach.

Zaburzenia nie dotyczą tylko funkcjonowania neuronów, ale również komunikacji między nimi. W wyniku niedoboru tiaminy dochodzi do zakłócenia przesyłania impulsów nerwowych.

Choroba Korsakowa najczęściej występuje u osób nadużywających alkohol, jednak w mniej licznych przypadkach mogą do niej doprowadzić inne zaburzenia upośledzające wchłanianie tiaminy. Są to zaburzenia odżywiania i zespół krótkiego jelita.

Zespół Korsakowa znany jest też jako zespół Wernickiego-Korsakowa, ponieważ poprzedza go encefalopatia Wernickiego, czyli obustronne zmiany krwotoczno-zwyrodnieniowe neuronów w okolicy obwodów Papeza, które są odpowiedzialne za prawidłowy przebieg procesów pamięciowych.

Dlaczego nadużywanie alkoholu prowadzi do niedoboru witaminy B1?

U osób, które przez dłuższy czas nadużywają alkoholu, obserwuje się zaburzenia wchłaniania witaminy B1 z przewodu pokarmowego. Zaburzone jest również powstawanie jej aktywnej formy w organizmie.

Zespół niedoboru witaminy B₁

Witamina B₁ – tiamina jest jedną z witamin należących do grupy witamin B. Tiamina występuje powszechnie w wielu produktach roślinnych oraz zwierzęcych. Głównym jej źródłem są zboża (szczególnie bez wysokiej obróbki mechanicznej), rośliny strączkowe oraz mięso. Ze względu na powszechność jej występowania, standardowa dieta nie powoduje niedoboru tiaminy.

Do znacznego zmniejszenia jej stężenia w organizmie może dochodzić w schorzeniach przebiegających z zaburzeniami wchłaniania. Należą do nich:

• anorexia nervosa ,
• bulimia,
• choroby żołądka,
• rak żołądka,
• zespół krótkiego jelita.

Najczęściej jednak niedobór witaminy B₁ dotyczy osób przewlekle nadużywających alkohol.

Jakie są objawy zespołu Korsakowa?

Zespół Korsakowa jest to organiczny zespół amnestyczny, zatem zgodnie z nazwą cechuje się utratą lub głębokim upośledzeniem zdolności zapamiętywania nowych informacji, czyli pamięci krótkotrwałej. Chorzy jednak stosunkowo dobrze odtwarzają informacje zapamiętane przed zachorowaniem.

Chorych na zespół Korsakowa charakteryzuje apatia oraz zaburzona percepcja czasu i przestrzeni. Wiąże się to również z niezdolnością do odtwarzania kolejności nieodległych zdarzeń.

Zauważenie tych objawów, szczególnie na początkowych etapach choroby, nie jest łatwe. Chorzy pomimo zaburzeń pamięci często sprawiają wrażenie zorientowanych i rzeczowych. Z tego powodu często pomocne jest zebranie wywiadu od rodziny pacjenta.

U niektórych pacjentów z zespołem Wernickiego-Korsakowa obserwuje się również niespecyficzne objawy powstałe w wyniku szkodliwego wpływu alkoholu, takie jak:

• zmiany skórne,
• nadmierne pobudzenie,
• zaczerwienienie błon śluzowych i języka,
• niewydolność wątroby,
• uszkodzenie nerwów obwodowych i zaburzenia ze strony autonomicznego układu nerwowego,
• zła tolerancja wysiłku fizycznego.

To, jakie objawy choroby Korsakowa wystąpią u danego pacjenta, zależy od stopnia zaawansowania choroby, ogólnego stanu zdrowia pacjenta, a także od poziomu niedoboru witaminy B1.

Objawy zespołu Wernickiego

Pełnoobjawowy zespół niedoboru witaminy B₁ nosi nazwę zespołu Wernickego-Korsakowa. Na zespół ten składają się objawy neurologiczne oraz psychiatryczne. Znamienny jest fakt, iż w zespole Wernickego objawy psychiatryczne zdecydowanie różnią się zarówno przebiegiem jak i rodzajem od tych występujących w zespole Korsakowa. Dodatkowo niedobór tiaminy objawia się zaburzeniami ze strony układu krążenia oraz zmianami skórnymi.

Zespół Wernickego-Korsakowa składa się zgodnie ze swoją nazwą z dwóch zasadniczych części – z zespołu Wernickiego i z zespołu Korsakowa

Typowo objawy w zespole Wernickego pojawiają się w sposób gwałtowny. Często objawy wywołane są wcześniejszym nadmiernym spożyciem cukrów. Nieleczony nawet w 60% prowadzi do zgonu.

Objawy zespołu Wernickego można podzielić na objawy psychiatryczne oraz neurologiczne.

Do tych pierwszych zaliczamy przede wszystkim:

• zaburzenia świadomości pod postacią splątania, czasem prowadzące do śpiączki – człowiek nie jest w stanie określić, jak się nazywa, gdzie mieszka, nie jest świadomy aktualnej daty, pory roku;
• zaburzony jest rytm dobowy – najbardziej charakterystyczne jest znaczne pobudzenie w godzinach nocnych;
• wśród zaburzeń neurologicznych na pierwszy plan rzucają się zaburzenia gałkoruchowe oraz zaburzenia postawy, nazywane ataksją tułowia, która objawia się przede wszystkim jako niemożność utrzymania prawidłowej postawy ciała;
• pojawia się oczopląs (szybkie ruchy gałek ocznych w jednym kierunku), upośledzenie skojarzonego spojrzenia gałek ocznych oraz zaburzona reakcja źrenic na światło.

Z racji tego, że witamina B₁ jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania układu krążenia, jej niedobór w zespole Wernickego przejawiać się może w bardzo znaczący sposób:

• przyspieszenie akcji serca,
• niewydolność serca,
• obrzęki obwodowe.

Zaburzenie ze strony właśnie układu krążenia może bezpośrednio powodować zgon.

Objawy zespołu Korsakowa

Drugim komponentem zespołu Wernickego-Korsakowa jest zespół amnestyczny Korsakowa. Objawy w tym zespole dotyczą głównie funkcji psychicznych człowieka. Najczęściej mają przebieg przewlekły i gorzej poddają się leczeniu.

Głównym objawem w zespole Korsakowa są zaburzenia pamięci. Dotyczą one zarówno tak zwanej pamięci wstecznej jak i następczej. Oznacza to, iż człowiek dotknięty zespołem Korsakowa nie jest w stanie przypomnieć sobie wydarzeń z przeszłości (zarówno tej dalekiej, jak i bliskiej, np. tego co wydarzyło się wczoraj), jak również nie przyswaja nowych informacji. Luki pamięciowe wypełnia tzw. konfabulacjami – czyli wymyślonymi wydarzeniami. Konfabulacji nie należy traktować jako mówienia nieprawdy, czy celowego oszukiwania. Taki człowiek bowiem nie zdaje sobie sprawy z faktu mówienia nieprawdy. Głęboko wierzy, że wydarzenia o których mówi miały miejsce.

Poza zaburzeniami pamięci w zespole Korsakowa dochodzi do zaburzeń osobowości. Typowe są takie cechy, jak: labilność emocjonalna, niedostosowanie zachowania do sytuacji, odhamowanie.

Zespół Korsakowa – diagnostyka

Zwykle do diagnozy zespołu Korsakowa wystarczające jest stwierdzenie charakterystycznych objawów: zaburzenia świeżej pamięci przy jednoczesnym zachowaniu świadomości i pamięci długotrwałej oraz ich powiązanie z uzależnieniem od alkoholu.

Jeśli jednak występują wątpliwości, w celu potwierdzenia diagnozy można wykonać badania obrazowe, by wykluczyć inne możliwe przyczyny występowania tych objawów (tętniak, ognisko udarowe, guz OUN). W tym celu najczęściej wykonuje się badanie tomografii komputerowej (TK) lub rezonansu magnetycznego (MRI).

Zespół Korsakowa – leczenie

Leczenie zespołu Korsakowa jest bardzo trudne i niestety nie we wszystkich przypadkach okazuje się skuteczne. Opiera się na wyrównaniu niedoboru witaminy B1. Początkowo postępowanie polega na domięśniowym podawaniu tiaminy w zastrzykach. Następnie kontynuowana jest doustna suplementacja za pomocą tabletek.

Leczenie zespołu Korsakowa wymaga całkowitej rezygnacji ze spożywania alkoholu, co w przypadku osób uzależnionych może przysparzać dużych trudności. Dlatego ważnym aspektem leczenia w zespole Korsakowa jest terapia uzależnień, która ma za zadanie wspomóc chorego w abstynencji.

Wspomagające leczenie zespołu Korsakowa

W niektórych przypadkach, oprócz standardowego postępowania stosowane jest również wspomagające leczenie psychozy Korsakowa.

Farmakoterapia wspomagająca polega na zastosowaniu:

• akamprozatu – zmniejsza uczucie głodu alkoholowego, pomagając w utrzymaniu abstynencji,
• naltreksonu – zmniejsza potrzebę „sięgania do kieliszka” w czasie abstynencji,
• nalmefenu – ogranicza spożycie alkoholu.