Zaburzenia pamięci – przyczyny, objawy, jakie choroby ją powodują?

Jakie są rodzaje pamięci?

Zaburzenia pamięci należą do tzw. zaburzeń poznawczych. Funkcje poznawcze warunkują nabywanie i utrwalanie informacji o otaczającym świecie oraz pozwalają na organizowanie tych informacji w system wiedzy i wymianę z otoczeniem. Obok podstawowych funkcji poznawczych należą: pamięć, uwaga, myślenie, spostrzeganie zmysłowe, komunikacja.

Zaburzenia pamięci mogą występować w różnorodnej postaci, pacjenci najczęściej poprzez ten termin rozumieją zaburzenia tzw. pamięci świeżej (czyli zapamiętywania wydarzeń do kilku minionych dni wstecz) oraz pamięci dawnej (zapamiętywanie wydarzeń z odległej przeszłości). W rzeczywistości jednak, zaburzenia pamięci stanowią bardzo szeroką i różnorodną grupę symptomów.

Jednym z badań przesiewowych (nie przesądza o rozpoznaniu, ma charakter orientacyjny) wykorzystywanych w diagnostyce otępienia jest skala „Mini Mental” (MMSE – mini mental state examination).

Istnieje wiele klasyfikacji pamięci człowieka. Dwoma najbardziej praktycznymi podziałami są: podział ze względu na okres przechowywania informacji i podział ze względu na formę przechowywania i mechanizm odtwarzania informacji.

Sprawdź też: Nerwowość i rozdrażnienie – jak sobie radzić z objawami?

Podział ze względu na okres przechowywania informacji:

• pamięć ultrakrótka – kodowanie informacji na czas poniżej 1 sekundy (tzw. pamięć sensoryczna, pamięć zmysłów),
• pamięć krótkotrwała – informacje przechowywane do kilkunastu minut (tzw. pamięć operacyjna),
• pamięć długotrwała – przechowywanie informacji w postaci wieloletnich śladów pamięci.

W praktyce częściej stosuje się pojęcia pamięci świeżej (zapamiętywanie wydarzeń do kilku minionych dni wstecz) oraz pamięci dawnej (zapamiętywanie wydarzeń z odległej przeszłości).

Podział ze względu na formę przechowywania i mechanizm odtwarzania informacji"

• pamięć deklaratywna – informacje są przechowywane i wydobywane w formie słownej, językowej,
• pamięć niedeklaratywna – przechowywanie nawyków.

Przyczyny zaburzeń pamięci

Należy wiedzieć, iż zaburzenia pamięci stanowią szeroką grupę objawów i mogą występować w wielu schorzeniach, niekoniecznie tylko w chorobach neurologicznych, aczkolwiek te ostatnie stanowią niewątpliwie najczęstszą przyczynę zaburzeń pamięci. Do schorzeń, które nie są związane bezpośrednio z patologią ośrodkowego układu nerwowego (mózgu) należą m.in.:

• zaburzenia metaboliczne (np. choroba tarczycy, choroba Cushinga związana z dysfunkcją nadnerczy),
• niewydolności narządowe (niewydolność wątroby, niewydolność nerek),
• niedobory witamin,
• alkoholizm,
• zaburzenia psychiczne (np. depresja, schizofrenia, zespoły dysocjacyjne),
• stany polekowe (np. po chemioterapeutykach przeciwnowotworowych, cyklosporynie, benzodiazepinach).

Zaburzenia pamięci często stanowią składową obrazu klinicznego chorób ośrodkowego układu nerwowego.

Ilościowe zaburzenia pamięci

Zaburzenia pamięci mogą przyjmować różne formy. Mogą one dotyczyć zarówno pamięci świeżej, jak i pamięci dawnej lub obu jednocześnie. Klasyfikuje się je w dwie zasadnicze grupy, mianowicie zaburzenia ilościowe (tzw. dysmnezje) oraz zaburzenia jakościowe pamięci (paramnezje). Do dysmnezji należą niżej opisane stany.

Hipermnezja (nadczynność pamięci) – rzadka przypadłość, polegająca na zdolności zapamiętywania i wiernego odtwarzania informacji w zakresie zdecydowanie większym niż przeciętny dla osoby w tym samym wieku. Osoba z hipermnezją potrafi nawet po wielu latach w najmniejszych szczegółach opisać daną sytuację, osobę. Spotyka się ją niekiedy w stanach silnego wzburzenia emocjonalnego, u osób będących pod wpływem niektórych środków psychoaktywnych lub u osób cierpiących na autyzm dziecięcy czy upośledzenie umysłowe.

Hipomnezja (niedoczynność pamięci) – zmniejszona zdolność do odtwarzania informacji, zazwyczaj dotyczy głównie pamięci świeżej lub głównie dawnej. Wyróżniamy dwie postacie hipomnezji: czynnościową (o charakterze przejściowym; występuje np. w depresji, zaburzeniach lękowych, zaburzeniach reaktywnych) i trwałą (nieodwracalną; występuje np. w chorobie Alzheimera).

Amnezja (luka pamięci, brak pamięci) – utrata zdolności odtwarzania wydarzeń, które miały miejsce w jakimś czasie. Amnezja może dotyczyć wszystkich wydarzeń danego okresu (amnezja pełna) lub wybiórczych zdarzeń (amnezja częściowa).

Przeczytaj więcej o przyczynach amnezji.

Jakościowe zaburzenia pamięci

Z kolei do zaburzeń jakościowych pamięci (paramnezji) zalicza się wspomnienia zniekształcone (allomnezje), mogą przybierać formy opisane poniżej.

Złudzenie pamięci (iluzja pamięci) – są to wspomnienia ulegające zniekształceniu pod wpływem silnych emocji lub czynników chorobowych (zarówno schorzeń somatycznych jak i psychiatrycznych np. depresja). W stanie zdrowia złudzenia pamięci podlegają korekcji, kiedy tylko ustąpi czynnik sprawczy, kiedy natomiast ulegają utrwaleniu stanowią patologię. Przykład: Osoba chora cierpiąca na depresję wspomina, iż dała wczoraj prezent swojej matce z okazji imienin, a ta w ogóle się z niego nie ucieszyła (w rzeczywistości matka zareagowała na upominek radością).

Kryptomnezja – są to tzw. nieuświadomione wspomnienia. Pacjent odtwarza z pamięci informacje, które uważa za zupełnie nowe, teraźniejsze (chory nie wie, że wspomina). Jedną z postaci kryptomnezji jest nieuświadomiony plagiat.

Przykład: Pan Andrzej, który jest poetą, tworzy nowe dzieło. Utwór literacki jest jednak łudząco podobny do powstałego już wcześniej wiersza innego autora, mimo to Pan Andrzej jest przekonany, że stworzył swoje dzieło samodzielnie (w rzeczywistości czytał wiersz autora, ale nie uświadamia sobie tego faktu)

Złudzenia pamięciowe utożsamiające – są to jedne z najpowszechniejszych zaburzeń pamięci. Zdarzają się one często również osobą zupełnie zdrowym. Złudzenia pamięciowe utożsamiające polegają na postrzeganiu wydarzeń, których się nigdy nie przeżyło jako znanych (tzw. deja vu – już widziałem, deja vecu – już przeżyłem) lub odwrotnie, znanych sytuacji jako obcych, nowych (tzw. jamais vu – nigdy nie widziałem, jamais vecu – nigdy nie przeżywałem). Przykład: Para znajomych siedzi w kawiarni. Jedno z nich wręcza drugiemu w prezencie bilety do filharmonii. Jeden ze znajomych ma wrażenie, że już przeżył dokładnie tę samą sytuację, śniła mu się, bądź wyobrażał ją sobie wcześniej.

Czytaj również: Ropień mózgu – przyczyny, objawy, leczenie, rokowania

Pseudomnezje

Pseudomnezje, czyli wspomnienia rzekome, do których zaliczają się konfabulacje i omamy.

Konfabulacje – jak wspomniano wyżej, są to fałszywe wspomnienia, które wypełniają powstałą lukę pamięciową (zastępują prawdziwe wspomnienia, których chory nie pamięta).

Omamy pamięciowe – stanowią zaburzenie polegające na relacjonowaniu przez osobę chorą sytuacji, wydarzeń, których w rzeczywistości nie przeżył. Sam pacjent jest przekonany o prawdziwości swoich wspomnień. Omamy pamięciowe wydają się podobne do konfabulacji, ale w odróżnieniu do nich nie wynikają z zaburzeń pamięci (pacjent nie ma luki pamięci, którą zapełnia nieprawdziwymi informacjami). Są on urojeniami odnoszącymi się do przeszłości i mogą świadczyć o zaburzeniach psychicznych. Treść omamów może mieć charakter absurdalny bądź prawdopodobny. Przykład: 36 – letni pacjent szczegółowo opisuje swój udział w bitwie pod Grunwaldem i jest w pełni przekonany co do realności swoich przeżyć.

Otępienie a zaburzenia pamięci

Najczęstszą przyczyną otępienia wśród populacji krajów rozwiniętych stanowi choroba Alzheimera (AD). Statystyki wskazują, że AD jest przyczyną ponad 50% zespołów otępiennych u osób starszych. Dotyka ona około 5-10% osób powyżej 65 roku życia oraz prawie połowę osób powyżej 80 roku życia. Ryzyko zachorowania wzrasta z wiekiem, a choroba nieco częściej dotyka kobiet. Obok choroby Alzheimera wyróżnia się również inne, rzadsze zespoły demencji tj.:

• otępienie z ciałami Lewy’ego (zaburzenia pamięci, objawy parkinsonizmu, halucynacje wzrokowych),
• otępienie naczyniopochodne (skutek zmian niedokrwiennych mózgu, mnogich zawałów korowych i podkorowych mózgu bądź patologii małych naczyń mózgowych),
• otępienie czołowo-skroniowe (tzw. choroba Picka, zaburzenia pamięci zwykle występują z zaburzeniami mowy, czyli afazją).

Choroba Alzheimera zaczyna się zazwyczaj dyskretnie, chory zaczyna coraz częściej zapominać o bieżących, mało znaczących sprawach. Głównymi skargami w początkowym okresie demencji są wielokrotnie zadawane pytania o tę samą sprawę, problemy z przypomnieniem sobie imion/ulic/nazwisk czy zapominanie o umówionych spotkaniach. Często objawy te nie są zauważane przez samego chorego, a problemy z pamięcią dostrzegają osoby z najbliższego otoczenia pacjenta.

We wczesnej fazie schorzenia zauważalne staje się upośledzenie pamięci krótkotrwałej oraz innych funkcji poznawczych, w skutek czego pacjenci mają coraz większe problemy z wykonywaniem codziennych zajęć lub realizacją pracy zawodowej. Pojawiają się również wyraźne trudności w wykonywaniu złożonych zadań np. gotowaniu, w robieniu zakupów, prowadzeniu finansów. Osoby z demencją ma problemy z prowadzeniem samochodu, zaniedbują swoje obowiązki, często rozpoczynają czynności, których nie dokańczają – jest to wynikiem upośledzenia koncentracji.

Postępujące otępienie sprawia, że pacjent chwilowo odczuwa dezorientację – nie pamięta rozkładu własnego mieszkania, czuje się obco w swoim domu, bądź pamięta wydarzenia, które w rzeczywistości nie miały miejsca. Pojawiają się również zaburzenia orientacji w czasie i przestrzeni – osoba chora nie pamięta dat, myli miejsca, gubi się na znajomej ulicy. Dodatkowo, występujące trudności w rozpoznawaniu twarzy, problemy w komunikacji interpersonalnej przyczyniają się do coraz większego wycofanie z życia społecznego. Pacjent wymaga zazwyczaj wsparcia osób trzecich podczas rozmowy, nie jest w stanie śledzić rozmowy, gubi wątek bądź „uciekają mu słowa”.

W późniejszych okresie demencji, pamięci świeżej ulega znacznemu zaburzeniu, chory zwykle nie potrafi przyswoić nowych informacji lub pamięta je przez zaledwie kilka sekund – minut. Ponadto pojawiają się luki w pamięci długoterminowej (pamięci dawnej) – osoba z otępieniem nie pamięta ważnych wydarzeń ze swojego życia. Często przywołuje wspomnienia z dzieciństwa, okresu młodości oraz „żyje nimi” (rodzina chorego często mówi, że pacjent „dziecinnieje” czy „przenosi się do swych lat młodości”). W zaawansowanym etapie choroby pacjenci tracą całkowicie kontakt z otoczeniem, nie rozpoznają osób bliskich ani miejsc w których spędzili większość życia. Przebywają w łóżku, nie mają żadnej wiedzy na temat siebie i otoczenia oraz wymagają stałej opieki.

Pewne rozpoznanie choroby Alzheimera jest obecnie niemożliwe, a metody diagnostyczne niespecyficzne. Obrazy w tomografia komputerowej czy w rezonansie magnetycznym nie są charakterystyczne. Jeżeli wystąpią objawy nasuwające podejrzenie otępienia należy zgłosić się do lekarza rodzinnego, który kieruje zwykle pacjentów do poradni neurologicznej. Leczenie choroby Alzheimera polega głównie na farmakoterapii inhibitorami cholinoestereazy tj. donepezil, galantamina czy rywostygmina. W otępieniu o umiarkowanym i cięższym przebiegu polecana jest memantyna. Należy pamiętać, że leki te nie cofają ani nie hamują całkowicie choroby, a jedynie łagodzącą jej objawy i spowalniają przebieg.

Stwardnienie rozsiane a zaburzenia pamięci

Stwardnienie rozsiane (SM – sclerosis multiplex) to schorzenie ośrodkowego układu nerwowego o podłożu zapalno-demielinizacyjnym, rozwijające się najczęściej u osób między 20 a 30 rokiem życia. Znacznie rzadziej występują przypadki choroby o wczesnym (przed 18 rokiem życia) lub późnym początku (po 50 roku życia). Bardziej narażone na zachorowanie są kobiety, SM dotyka płeć żeńską 2-krotnie częściej niż mężczyzn.

Zaburzenia pamięci w przebiegu stwardnienia rozsianego występują, gdy choroba zaatakuje regiony w mózgu odpowiedzialne za procesy pamięci. Stopień nasilenia objawów jest zróżnicowany, od łagodnych zaburzeń aż do znacznej dysfunkcji. Zaburzenia pamięci najczęściej przyjmują postać upośledzenia pamięci operacyjnej. Ponadto, obserwuje się zakłócenia w odtwarzaniu informacji z pamięci dawnej. Osoby chore skarżą się przede wszystkim na obniżoną zdolność uczenia się lub problemy z zapamiętywaniem bieżących informacji. Trudności te, zauważalne są również podczas rozwiązywania zadań takich jak zapamiętywanie ciągu słów, fragmentów wierszy, skojarzonych par wyrazów, rysunków czy figur geometrycznych. Pacjenci cierpiący na SM to głównie ludzie młodzi, zaburzenia pamięci są dla nich szczególnie uciążliwymi objawami, które mogą powodować wycofanie chorego z życia zawodowego i towarzyskiego.

Rozpoznanie choroby opiera się głównie na wywiadzie, badaniu neurologicznym oraz wyniku rezonansu magnetycznego, gdzie obserwuje się „rozsianie” czasowe i miejscowe zmian w obrębie mózgu i rdzenia kręgowego. Leczenie opiera się przede wszystkim na farmakoterapii łagodzącej objawy choroby i zapobiegającej postępowi schorzenia.

Padaczka a zaburzenia pamięci

Epilepsja, czyli padaczka, stanowi jedną z najstarszych, znanych człowiekowi chorób. Jej istotą są samopodtrzymujące się zaburzenia czynności bioelektrycznej mózgu w formie niekontrolowanych wyładowań elektrycznych szerzących się na kolejne komórki nerwowe, które odpowiedzialne są za powstawanie objawów padaczki. Zaburzenia pamięci w przebiegu schorzenia występują głównie, gdy napad padaczkowy obejmuje płaty skroniowe mózgu.

Podłoże upośledzenia procesów pamięci występujących w padaczce jest wieloczynnikowe, znacznie mają tutaj:

• sama istota choroby – zaburzenia czynności bioelektrycznej mózgu,
• zmiany w mózgu będące konsekwencją toksycznego/metabolicznego uszkodzenia podczas napadów padaczkowych,
• farmakoterapia i leczenie neurochirurgiczne (mniejszy wpływ).

W literaturze akcentowana jest również rola stanów emocjonalnych oraz motywacji chorych. Wiadomo, bowiem, że spora grupa chorych dzieci i młodzieży nie osiąga zadowalających rezultatów w nauce z powodu obniżania wymagań stawianych im przez rodziców, nauczycieli i ich samych (stygmatyzacja padaczką).

Dodatkowo wykazano, że chorzy na epilepsję, którzy, pomimo dobrej kontroli napadów padaczkowych, nie pracuje zawodowo, nie pielęgnuje swoich zainteresowań i nie rozwija kontaktów społecznych mają zwiększone ryzyko zachorowania na zespół otępienny w przebiegu padaczki. Dlatego bardzo istotna jest kontynuacja nauki, czynny udział w życiu zawodowym i towarzyskim oraz realizowanie swoich pasji.

Rozpoznanie epilepsji opiera się na dokładnym wywiadzie (szczegółowy opis napadu padaczkowego) i badaniu elektroencefalograficznym (EEG nie wykazuje żadnych zmian u ok 30 % chorych). Leczenie farmakologiczne jest zazwyczaj skuteczne i polega na przyjmowaniu leków przeciwpadaczkowych.

Guzy ośrodkowego układu nerwowego

Do guzów ośrodkowego układu nerwowego zaliczyć można m.in. guzy łagodne, nowotwory złośliwe, tętniaki naczyń mózgowych oraz różnego rodzaju torbiele. Zmiany te mogą być przyczyną zaburzeń pamięci poprzez wywoływanie ucisku bądź naciekanie struktur mózgu odpowiedzialnych za procesy pamięciowe. Należy mieć na względzie, że nagle pojawiające się problemy z pamięcią, zmiany zachowania chorego mogą być pierwszym objawem procesu rozrostowego, toczącego się w obrębie mózgu.

Najcenniejszymi badaniami wykorzystywanymi w celach diagnostycznych procesów rozrostowych są badania obrazowe mózgu tj. tomografia komputerowa bądź rezonans magnetyczny, które pozwalają uwidocznić guza w obrębie centralnego układu nerwowego i podjąć decyzję odnośnie metody leczenia. W zależności od rodzaju guza stosuje się leczenie operacyjne, chemioterapię bądź radioterapię.

Urazy i udar mózgu

Różnego rodzaju uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego mogą przebiegać z zaburzeniami pamięci. To jedna z głównych przyczyn takich zaburzeń w młodym wieku. Problemy z pamięcią mogą mieć postać długotrwałego upośledzenia procesów pamięciowych jak i przejściowych trudności (np. niepamięć wydarzeń bezpośrednio przed zadziałaniem czynnika sprawczego lub wydarzeń po wystąpieniu urazu/udaru).