Déjà vu – co to jest, skąd się bierze?

Déjà vu – wyjaśnienie pojęcia

Zjawisko déjà vu pojawia się, gdy czujemy, że nowa sytuacja jest znajoma, nawet jeśli istnieją dowody na to, że nie mogła mieć miejsca wcześniej. Przeciwieństwem déjà vu jest jamais vu (fr. nigdy nie widziane) – coś, co znamy na pewno, przestaje być przez nas rozpoznawane.

Przez długi czas przyczyn zjawiska szukano wszędzie – od zaburzeń paranormalnych, po zaburzenia neurologiczne. W ostatnich latach, gdy większa ilość naukowców zaczęła badać temat déjà vu, pojawiło się wiele teorii, które sugerują, że nie jest ono jedynie usterką w systemie pamięci naszego mózgu. Raport Uniwersytetu Stanowego Colorado [1] opisuje najnowsze odkrycia dotyczące déjà vu, w tym wiele podobieństw między déjà vu, a naszym rozumieniem pamięci rozpoznawczej.

Pamięć rozpoznawcza to rodzaj pamięci, która pozwala nam uświadomić sobie, że to, czego aktualnie doświadczamy, już wcześniej przeżywaliśmy, np. gdy rozpoznajemy na ulicy znajomego lub słyszymy znajomą piosenkę w radio.

Mózg posługuje się dwoma różnymi rodzajami pamięci rozpoznawczej: wspomnieniem i znajomością. Rozpoznanie oparte na wspomnieniu ma miejsce, gdy możemy wskazać przypadek, w którym obecna sytuacja miała miejsce wcześniej. Z drugiej strony, rozpoznawanie oparte na znajomości ma miejsce, gdy obecna sytuacja wydaje nam się znajoma, ale nie pamiętamy, kiedy miała miejsce wcześniej. Deja vu jest uważane za przykład rozpoznawania opartego na znajomości – podczas déjà vu jesteśmy przekonani, że rozpoznajemy sytuację, ale nie jesteśmy pewni skąd i dlaczego.

Déjà vu – eksperymentalne próby wyjaśnienia zjawiska

Na Uniwersytecie Stanowym Colorado przeprowadzono eksperymenty testujące rozpoznawanie oparte na znajomości. Najpierw uczestnicy otrzymali listę nazwisk celebrytów, później pokazano im kolekcję zdjęć celebrytów. Niektóre zdjęcia odpowiadały nazwiskom z listy, inne nie. Nawet gdy ochotnicy nie byli w stanie zidentyfikować celebryty po zdjęciu, mieli poczucie, które nazwiska studiowali wcześniej, a które nie. Oznacza to, że nie potrafili zidentyfikować źródła swojej znajomości danej osoby, ale wiedzieli, że dana osoba jest im znana. Wyniki te wskazują, że uczestnicy przechowywali część informacji w pamięci, ale była ona zamglona, więc nie byli w stanie połączyć jej z nowym doświadczeniem.

Dr Cleary przeprowadziła również eksperyment, aby dowiedzieć się, jakie cechy lub elementy sytuacji mogą wywołać poczucie znajomości. Poprosiła uczestników o nauczenie się losowej listy słów. Podczas testu rozpoznawania słów, niektóre z nich przypominały wcześniejsze słowa, choć tylko dźwiękowo (np. kot i młot), ale ochotnicy zgłaszali poczucie znajomości nowych słów, nawet jeśli nie byli w stanie przypomnieć sobie wcześniej prezentowanych, podobnie brzmiących słów, które dały początek tej znajomości. Poprzednie badania wykazały również, że ludzie doświadczają poczucia znajomości, gdy pokazuje się im fragment wizualny zawierający izolowane kształty geometryczne z poprzedniego doświadczenia. Sugeruje to, że znajome kształty geometryczne mogą wywołać poczucie, że cała nowa scena była już wcześniej oglądana.

Wyniki te wspierają założenie, że wydarzenia i epizody, których doświadczamy, są przechowywane w naszej pamięci jako pojedyncze elementy lub fragmenty tego wydarzenia. Zjawisko deja vu może wystąpić, gdy określone aspekty aktualnej sytuacji przypominają pewne aspekty wcześniej zaistniałych sytuacji. Jeśli elementy nowej i starej sytuacji w dużym stopniu się pokrywają, mamy silne poczucie znajomości.

Skąd się bierze déjà vu?

Mimo że występowanie zjawiska déja vu jest stosunkowo powszechne, przeprowadzono na ten temat stosunkowo niewiele badań. Dotychczas wiadomo, że u osób zdrowych (bez objawów psychozy lub padaczki płata skroniowego) przyczyny déja vu dzielą się na cztery kategorie, które wymieniamy poniżej.

Uważnościowe wyjaśnienia déjà vu

Zakładają początkową percepcję dokonaną w warunkach obniżonej uwagi, po której następuje drugie ujęcie w warunkach pełnej uwagi. Pierwsze spostrzeżenie może wydawać się bardziej odległe w czasie, choć rozproszenie uwagi, które oddziela te dwie percepcje, może być tak ulotne, jak mrugnięcie okiem.

Wyjaśnienia pamięciowe déjà vu

Zakładają, że jakiś szczegół nowego doświadczenia jest znajomy, ale źródło tej znajomości zostało zapomniane. Założeniem tego wyjaśnienia jest to, że ludzie napotykają w ciągu dnia niezliczoną ilość informacji (dźwięków, obrazów, itp.) ale nie na wszystkie zwracają uwagę. Późniejsze przetworzenie tych informacji może czasami wywołać uczucie zwane déjà vu.

Wyjaśnienia déjà vu oparte na podwójnym przetwarzaniu

Sugerują, że dwa zazwyczaj synchroniczne procesy poznawcze stają się chwilowo asynchroniczne. Znajomość i odtwarzanie mogą się rozdzielić lub percepcja i pamięć mogą stać się asynchroniczne. Wyjaśnienia związane z przetwarzaniem dwuprocesowym cieszą się dużym zainteresowaniem – są bardziej filozoficzne i teoretyczne, a mniej mechanistyczne, ale nie można przetestować ich w laboratorium.

Neurologiczne wyjaśnienia déjà vu

Przypisują to zjawisko albo niewielkiemu napadowi w płacie skroniowym u osoby bez epilepsji, albo opóźnieniu w transmisji neuronalnej między oczami, uszami lub innymi organami percepcyjnymi, a ośrodkami przetwarzania wyższego rzędu w mózgu. Wyjaśnienia neurologiczne są atrakcyjne ze względu na ich neurologiczne podstawy i wydają się logiczne, ale ponownie – brakuje zaawansowanej technologii, aby je przetestować.

Dlatego wyjaśnienia dotyczące uwagi i pamięci są najlepiej wspierane przez to, co wiemy o poznaniu i mogą być testowane empirycznie.

Co oznacza częste déjà vu?

Zjawisko déja vu może być wynikiem przemęczenia i stresu, bywa też objawem groźnych chorób. Częste, silne i długotrwałe odczuwanie déjà vu może być objawem uszkodzenia pewnych okolic mózgu (np. po wylewie), przejawem ataku epilepsji lub sygnałem choroby umysłowej, np. schizofrenii. [2]

Wpływ déjà vu na psychikę człowieka

Co w przypadku, gdyby każde nowe doświadczenie wydawało się znajome? Niektórym ludziom może się to przytrafić. Istnieje niezwykły przypadek mężczyzny z Finlandii, który pod wpływem mieszanki leków na grypę, o których wiadomo, że są szczególnie pobudzające dla pewnych neuronów dopaminowych, miał uporczywe déjà vu. Poddał się on obserwacji lekarzy i naukowców, a po zaprzestaniu brania leków zjawisko ustało.

Niestety, niektórzy ludzie nie mają możliwości zatrzymania procesu. Osoby takie mają ciągłe wrażenie, że już doświadczyły obecnej sytuacji. Krótko mówiąc, nic nie wydaje się im nowe. Z czasem tracą zdolność do weryfikacji tych odczuć. Często ci ludzie np. przestają oglądać telewizję, ponieważ czują się tak, jakby widzieli wcześniej każdy nadawany program. Chociaż brzmi to interesująco, to widok ten łamie serce, ponieważ często zdarza się u pacjentów z demencją i może być oznaką pogarszającego się stanu zdrowia.