Zaburzenia uwagi i koncentracji

Czym jest koncentracja?

Zaburzenia uwagi należą do tzw. zaburzeń poznawczych. To one właśnie warunkują nabywanie i przyswajanie informacji o świecie oraz pozwalają na systematyzowniu ich w system wiedzy i wymianę z otoczeniem. Obok uwagi, do podstawowych funkcji poznawczych należą:

• pamięć,
• myślenie,
• spostrzeganie zmysłowe,
• komunikacja.

Rodzaje zaburzeń uwagi

Uwaga stanowi zdolność do selekcji informacji dochodzących do człowieka z otaczającego świata, co pozwala na aktywne skierowanie swoich działań/myśli na określony bodziec. Jest ona opisywana przez wiele cech, do których należą m.in.:

• zakres uwagi – definiowany jako liczba bodźców rejestrowanych w danym czasie (np. ile szczegółów jesteśmy w stanie dostrzec oglądając rysunek przez 15 sekund),
• trwałość uwagi – czas, przez jaki dana osoba potrafi utrzymać swoją uwagę na określonym obiekcie/czynności,
• przerzutność uwagi – zdolność umożliwiająca zmianę obiektu/czynności, na którym dotychczas skupiana była uwaga,
• podzielność uwagi – zdolność angażowania swojej uwagi w kierunku kilku bodźców/czynności jednocześnie,
• wybiórczość uwagi – umiejętność kierowania uwagi tylko na wybrane przez siebie bodźce/działania z pominięciem innych bodźców,
• koncentracja uwagi – jak opisano wyżej.

Zaburzenia uwagi mogą dotyczyć każdej z w/w cech. Upośledzenie koncentracji objawiają się najczęściej niemożnością skupienia uwagi na wykonywanej pracy (np. osoba starsza nie jest w stanie utrzymać swojej uwagi na rozwiązywaniu krzyżówki dłużej niż przez 5 minut). Często również występują zaburzenia dotyczące przerzutności uwagi. Ludzie cechujący się nadmierną przerzutnością uwagi bardzo łatwo i szybko zmieniają obiekt swojej uwagi, z kolei osoby z niedostateczną przerzutnością mają trudności ze zmianą obiektu swoich zainteresowań. Zaburzenia poszczególnych cech uwagi przeważnie współistnieją ze sobą, dlatego też w praktyce zazwyczaj używa się określeń ogólnikowych, potocznych.

Zaburzenia uwagi – przyczyny

Najczęstszymi przyczynami problemów z koncentracją są czynniki zewnętrzne, styl życia, rzadziej jednostki chorobowe. Do głównych czynników wpływających na pogorszenie uwagi należą m.in.:

• składowe psychiczne – stres, lęk i niepokój, problemy rodzinne, problemy zawodowe, które nie pozwalają skupić uwagi na wykonywanych czynnościach,
• zaburzenia snu, nieregularny tryb życia (brak potrzebnej ilości snu, zmęczenie),
• dolegliwości bólowe, szczególnie o charakterze przewlekłym,
• psychiatryczne jednostki chorobowe (np. alkoholizm, depresja, schizofrenia, choroba afektywna dwubiegunowa, ADHD),
• praca w nieadekwatnych do potrzeb warunkach (np. nauka w hałasie).

Większość przyczyn zaburzeń uwagi i koncentracji ma charakter odwracalny i dający się modyfikować, dlatego bardzo ważne jest by prowadzić regularny, zdrowy tryb życia (zdrowe odżywianie, odpowiednia aktywność fizyczna, sen 7-8 godzin), odpowiednio przygotować swoje miejsce pracy.

Zaburzenia uwagi i koncentracji a choroby neurologiczne

Zaburzenia koncentracji występują również w przebiegu chorób neurologicznych, mogą stanowić one pierwszy objaw schorzeń ośrodkowego układu nerwowego, albo pozostałość po przebytych chorobach tego układu.

Zespoły otępienne

Cechą zasadniczą zespołów otępiennych jest upośledzenie pamięci. Obok zaburzeń pamięci dochodzi także do rozwoju dysfunkcji innych dyspozycji poznawczych np. zaburzeń uwagi. Aktualnie najczęstszą przyczyną otępienia w społeczeństwach krajów zachodnich stanowi choroba Alzheimera (AD). Szacuje się, że cierpi na nią ok. 5-10% osób powyżej 65 roku życia i prawie połowa populacji powyżej 80 roku życia, w większości kobiet. Z wiekiem wzrasta ilość zachorowań. We wczesnej fazie choroby osoba chora może zdradzać dyskretne objawy zaburzeń skupienia i koncentracji np.:

• nie może skupić się dłużej na czytaniu książki,
• nie jest w stanie do końca wypełnić formularzy,
• ma się problemy w organizowaniu budżetu domowego,
• ma trudności w liczeniu,
• dotychczasowa pasja nie jest w stanie go tak pochłonąć, jak dawniej.

Wraz z zaawansowaniem choroby następuje również nasilenie zaburzeń koncentracji – osoba chora ma problemy z prowadzeniem samochodu, nie może skupić się na obowiązkach domowych (zaniedbuje swoje obowiązki), często ich nie dokańcza. W stadium terminalnym następuje całkowite zniesienie funkcji uwagi.

Stwardnienie rozsiane

Stwardnienie rozsiane jest chorobą ośrodkowego układu nerwowego należącą do grupy schorzeń zapalno-demielinizacyjnych i stanowiącą najczęstszą przyczynę tego rodzaju zaburzeń. Rozwija się ono najczęściej między 20 a 30 rokiem życia, znacznie rzadziej obserwuje się postacie choroby o wczesnym (przed 18 rokiem życia) bądź późnym początku (po 50 roku życia). Ponadto bardziej narażone na zachorowanie są kobiety, których SM dotyka ok. 2-krotnie częściej niż mężczyzn.

Zaburzenia koncentracji wpisują się bardzo często w obraz chorobowy. Chorzy skarżą się na obniżoną zdolność uczenia się, mają problemy z zapamiętywaniem bieżących informacji. Trudności zauważalne są równie w trakcie rozwiązywania zadań takich jak zapamiętywanie listy słów, fragmentów wierszy czy prozy, skojarzonych par wyrazów, figur geometrycznych lub rysunków.

Problemy te nie wynikają tylko z upośledzenia pamięci, ale również spowodowane są przez zaburzenia uwagi, które nie pozwalają skupić się na wykonywanych zadaniach. Dodatkowym aspektem przyczyniającym się do problemów z koncentracją jest zespół zmęczenia (przewlekłe zmęczenie), nasilający się zwłaszcza po wysiłku, w godzinach popołudniowych.

Pacjenci cierpiący z powodu SM są to głównie ludzie młodzi, zaburzenia pamięci oraz koncentracji są dla nich szczególnie uciążliwymi objawami, które mogą znacznie utrudniać im funkcjonowanie zawodowe i towarzyskie.

Padaczka

Padaczka, inaczej zwana epilepsją to jedno z dłużej znanych człowiekowi schorzeń. Istotą napadów padaczkowych jest samopodtrzymujące się zaburzenia czynności bioelektrycznej mózgu w postaci niekontrolowanych wyładowań elektrycznych szerzących się na kolejne komórki nerwowe, które odpowiedzialne jest za powstawanie objawów epilepsji. Upośledzenie pamięci dotyczy głównie choroby atakującej płaty skroniowe mózgu.

Podłoże zaburzeń koncentracji i pamięci występujących w padaczce jest wieloczynnikowe.

• Najczęściej obserwowane są zaburzenia zachowania oraz uczenia się z powodu tej samej przyczyny, która leży u podłoża padaczki.
• Epilepsja może być odpowiedzialna za zmiany w mózgu poprzez metaboliczne i toksyczne efekty neuroprzekaźników i samych napadów padaczkowych.
• Mniejszy wpływ ma farmakoterapia i leczenie neurochirurgiczne.

Akcentowana jest także rola stanów emocjonalnych i motywacji chorych. Wiadomo, bowiem, iż spora grupa chorujących dzieci i młodzieży nie osiąga zadowalających rezultatów w nauce z powodu obniżania wymagań stawianych im przez rodziców, nauczycieli i ich samych (stygmatyzacja padaczką).

Ponadto wykazano, że osoba chora na epilepsję, która, pomimo dobrej kontroli ataków padaczki, nie pracuje zawodowo, nie pielęgnuje swoich zainteresowań i nie rozwija kontaktów społecznych ma zwiększone ryzyko zachorowania na zespół otępienny w przebiegu padaczki. Dlatego bardzo istotna jest kontynuacja nauki, czynny udział w życiu towarzyskim oraz aktywne realizowanie swoich pasji.

Procesy rozrostowe ośrodkowego układu nerwowego

Do procesów rozrostowych mózgu zaliczyć można m.in. guzy łagodne, nowotwory złośliwe, tętniaki naczyń mózgowych czy różnego rodzaju torbiele. Mogą one powodować zaburzenia koncentracji poprzez uciskanie lub naciekanie struktur mózgu odpowiedzialnych za procesy poznawcze. Schorzenia te występują w każdym wieku. Problemy z koncentracją, pojawiające się dość nagle, zmiana zachowania chorego (np. zmiana temperamentu pacjenta – chory wcześniej uchodził za osobę spokojną, od pewnego czasu stał się bardziej agresywny, wybuchowy) mogą być pierwszymi objawami chorób rozrostowych.

Urazy czaszkowe

Wszelkie uszkodzenia centralnego układu nerwowego mogą przebiegać z zaburzeniami uwagi. Po urazach mózgu może dochodzić zarówno do długotrwałego upośledzenia jak i do przejściowych problemów z koncentracją.