Autyzm a rozwój dziecka

Co to jest autyzm i jakie są jego objawy?

Autyzm głęboki, nazywany dziecięcym (ze względu na najczęstszy wiek diagnozy) jest całościowym zaburzeniem rozwoju, w którym mózg nie funkcjonuje prawidłowo. Dotyka on około 2 na 1000 dzieci, w tym 3 razy częściej chłopców. Często nazwa "autyzm” używana jest zamiennie z terminem "zaburzenia spektrum autystycznego" (ang. autism spectrum disorders – ASD), podczas kiedy ASD obejmuje znacznie więcej jednostek, m.in. właśnie autyzm dziecięcy i zespół Aspergera.

Przyczyny autyzmu wciąż nie są dokładnie poznane – podejrzewa się udział czynników genetycznych (wykryto 20–30 genów biorących udział w etiologii schorzenia), jak i innych przyczyn mogących powodować defekty neurologiczne, np. urazy okołoporodowe czy infekcje wrodzone i przebyte we wczesnym dzieciństwie.

Co ważne, nie ma żadnych dowodów naukowych, które potwierdziłyby wystąpienie autyzmu po szczepionkach, również tych zawierających rtęć. Podkreślić również należy fakt, że nie jest związany z zachowaniem rodziców ani chłodem emocjonalnym matki. Rodzice nie są przyczyną autyzmu.

Obecnie choroby tej nie da się wyleczyć, można natomiast złagodzić objawy i ułatwić funkcjonowanie dotkniętych nią osób w społeczeństwie. Często nie uświadamiamy sobie, że dzieci autystyczne również dorastają, wobec czego choroba ta nie dotyczy jedynie populacji najmłodszych, ale także osób dorosłych.

Ujmując sprawę jak najogólniej, osoby autystyczne wykazują triadę objawów:

• trudności w sferze interakcji społecznych i emocji,
• trudności w szeroko pojętej komunikacji,
• wykazują powtarzalne, stereotypowe zachowania.

Objawy można zauważyć już u kilkumiesięcznego dziecka, lecz najczęściej diagnoza stawiana jest około 2–3 roku życia. Wiek rozpoznania jest dość istotny w kontekście autyzmu a rozwoju dziecka, gdyż wczesna interwencja (przed 36 miesiącem życia) przekłada się na lepsze wyniki.

Przeczytaj też: Tiki nerwowe – przyczyny, objawy, leczenie

Rozwój dziecka autystycznego

Co powinno wzbudzić niepokój w rodzicach? W zakresie zaburzeń społecznych często jest to brak kontaktu wzrokowego z dzieckiem i brak tzw. uśmiechu społecznego (prawidłowo rozwijające się dzieci około 3 miesiąca życia uśmiechają się w odpowiedzi na uśmiech innej osoby). Dzieci autystyczne:

• nie wykazują zainteresowania innymi osobami,
• często nie domagają się kontaktu fizycznego – brane na ręce robią się sztywne lub wiotkie (objaw drewnianej lub szmacianej lalki),
• same nie wyciągają rączek do rodziców,
• nie chcą być brane na kolana,
• nie lubią pieszczot.

Nie wykazują również lęku separacyjnego, czyli strachu przed rozdzieleniem z osobami bliskimi (prawidłowo w drugim półroczu życia dziecko rozpoznaje twarze znajome i wykazuje więź z matką). Charakterystyczna jest też nieumiejętność naśladowania – dzieci te nie wykonują prostych ruchów typu "pa pa", "a kuku", starsze nie bawią się w zabawy pozorowane (np. zabawa w dom, karmienie misia).

Nie wskazują na obrazki w książeczce i nie są nimi zainteresowane, a pokazując placem przedmioty nie zwracają uwagi na reakcję rodziców, ale wykazują chęć posiadania. To zaburzenie jest bardzo ważne, gdyż nabycie umiejętności naśladowania pełni istotną funkcję w procesie uczenia się i komunikacji.

Dzieci z autyzmem wydają się mieć własną rzeczywistość, "swój świat", w którym wolą przebywać. Ponadto:

• często nie reagują na swoje imię (może się wydawać, że są głuche),
• wolą bawić się same,
• nie potrafią dzielić się zabawkami z innymi dziećmi,
• nie rozumieją zabawy w grupie,
• nie przynoszą przedmiotów swojego zainteresowania do pokazania i żeby się nimi pochwalić,
• nie włączają innych ludzi w swój świat.

Ich mimika jest uboga, zaś reakcja na jakiekolwiek działania osób trzecich również mało ekspresyjna. Rodzice często nie odczuwają miłości i przywiązania dziecka, które po prostu nie okazuje tego w typowy dla swojego wieku sposób.

W kontekście autyzmu a rozwoju dziecka stałym objawem jest trudność w interpretowaniu uczuć i emocji innych – mowa ciała, mimika i gesty są dla autystyków trudne do zinterpretowania. Słowa i wyrażenia odbierają dosłownie (np. sarkastycznie powiedziane "świetnie" oznacza dosłownie świetnie).

Dochodzą do tego trudności w postrzeganiu spraw z perspektywy innej osoby – dziecko nie rozumie, że ktoś może myśleć inaczej, czego innego chcieć i co innego znać, co dodatkowo wprowadza zamęt. Te elementy są częścią tzw. teorii umysłu, również niezwykle istotnej w kontaktach społecznych, pozwalającej na rozumienie i przewidywanie zachowań innych.

Ponadto często osoby te mają problemy z panowaniem nad swoimi emocjami, zwłaszcza w nowym i nieznanym środowisku lub gdy są zdenerwowane – mogą to być napady agresji wobec siebie lub innych, niszczenie przedmiotów, płacz i krzyki, wybuchy słowne, reakcje nieadekwatne do danej sytuacji.

Autyzm – rozwój mowy i komunikacja

Rozważając zagadnienie autyzmu a rozwoju dziecka należy zauważyć, że chorzy ci mają problemy z mową. Pierwszym objawem może być brak gaworzenia, które fizjologicznie pojawia się około 4 miesiąca życia. Zdrowe dziecko w wieku 2 lat zwykle układa już proste zdania, potrafi komunikować się słownie z innymi, rozumie znaczenie i potrafi zastosować słowo "nie".

Dzieci autystyczne najczęściej mówią z opóźnieniem, mowa rozwija się nawet do 9 roku życia, a u połowy dzieci w ogóle się nie rozwija (dzieci są mutystyczne do końca życia). Brak mowy nie jest kompensowany ani gestem, ani mimiką.

Typowe jest to, że nawet jeśli dziecko składa zdania, są one nieprzeznaczone do komunikacji, charakterystyczna jest tzw. echolalia – powtarzanie pojedynczych słów, zdań lub całych sformułowania (od razu po usłyszeniu lub po jakimś czasie). Również typowe jest odwracanie zaimków osobowych – dziecko określa siebie słowem "ty" lub "on".

Brak umiejętności komunikowania swoich potrzeb sprawia, że dzieci te są sfrustrowane i wyrażają to w inny sposób, poprzez:

• krzyk,
• płacz,
• zachowania agresywne

lub po prostu same biorą to, czego chcą. Często jedynie najbliżsi są w stanie zrozumieć dziecko, na zasadzie powtarzalności danej sytuacji.

Dzieci mówiące (zwłaszcza dotyczy to zespołu Aspergera) często nie zyskują sympatii innych przez swoje szczere, bezceremonialne uwagi, które zazwyczaj nie uwzględniają uczuć innych osób (brak zrozumienia innej osoby). Zaburzenia w intonacji i prawidłowej akcentacji słów (tzw. dysprozodia) sprawiają, że wypowiedzi są monotonne lub przesadnie nasilone, dziwne i trudne do zrozumienia. Ze strony chorego dziecka rozmowa utrudniona jest przez:

• niemożność zmiany wątku i podążania za rozwojem sytuacji,
• brak zrozumienia przekazów niewerbalnych,
• dosłowne traktowanie wypowiedzi.

Czasem mowa jest nadmiernie rozwinięta, niedostosowana do wieku i stylu wypowiadania się rówieśników. Pełna monologów, bez możliwości odpowiedzi ze strony drugiej osoby, bez dialogu, również nie nadaje się do komunikacji.

W kontekście autyzmu a rozwoju dziecka autystycy wykazują również różnego stopnia zaburzenia w rozumieniu mowy. Zdarza się, że rozumieją pojedyncze słowa lub krótkie komendy, a zdania złożone są dla nich kompletnie niezrozumiałe. Częste ćwiczenia i terapia rozwojowa są w stanie przynajmniej trochę rozwinąć tę umiejętność, jeżeli pozwala na to stan intelektualny dziecka.

Zachowania stereotypowe i inne zaburzenia w autyzmie

Odwołując się do kontekstu autyzm a rozwój dziecka uwagę rodzica powinny także zwrócić stereotypowe, powtarzalne zachowania, które są sposobem na dostarczanie sobie bodźców przez dziecko – jest to tzw. autostymulacja sensoryczna. Może to być np. wpatrywanie się godzinami w wahadło zegara albo wirujący bęben pralki, chodzenie w kółko po pokoju lub machanie rękami.

Podobny cel ma zabawa, która u zdrowych dzieci jest drogą do rozwoju wyobraźni, relacji społecznych i nauki o otaczającym świecie. Zabawa dzieci autystycznych jest:

• mechaniczna,
• schematyczna,
• bez wyobraźni,
• bez użycia abstrakcyjnego myślenia,
• opiera się na powtarzalnych czynnościach.

Zabawki wykorzystywane są w inny, dziwny sposób – charakterystyczne jest układanie ich w określonym porządku (a zniszczenie schematu budzi duży sprzeciw) lub zainteresowanie jednym elementem (np. kołami, fakturą, wydawanym dźwiękiem). Zabawkami mogą być przedmioty codziennego użytku, właśnie ze względu na swoją funkcjonalność. Dzieci te bawią się same, a jeśli zapraszają kogoś do zabawy, to w ramach pomocy mechanicznej, a nie jako współtowarzysza.

Schematyczność i pewna proceduralność u dziecka z autyzmem są zauważalne nie tylko w zabawie, ale także w codziennym życiu. Dzieci te wykazują opór przed jakąkolwiek zmianą, nalegają na rutynę, a na próbę jej przełamania reagują silnym sprzeciwem. Może to dotyczyć wszystkiego – od chodzenia zawsze tą samą drogi na spacerze, po stałe pory posiłków czy kąpieli. Każda próba zmiany tych rytmów musi być wprowadzana powoli i przemyślanie.

Czasem osoby autystyczne wykazują nasilone, wręcz obsesyjne zainteresowanie jednym elementem lub fragmentem jakiejś dziedziny (np. rozkładami autobusów w mieście, hutami szkła czy określonym gatunkiem zwierząt).

Niestałym objawem jest opóźnienie ruchowe dziecka – opóźnione siadanie, chodzenie, czasem z pominięciem raczkowania. Często w późniejszych latach dzieci te są nie do końca sprawne manualnie, nieco niezdarne. Dość charakterystyczna jest dysharmonia motoryczna – dziecko sprawnie wykonuje czynności, które lubi, natomiast jest niezgrabne w pozostałych. Do zaburzeń ruchowych mogą dołączać się zaburzenia czuciowe – nadwrażliwość lub niewrażliwość na hałas, dotyk czy zapach, spowodowane nieprawidłową integracją zmysłową na poziomie mózgowia. Często występują fascynacje np. jednym rodzajem pokarmów.

U 30% dzieci z autyzmem występuje również padaczka, zwłaszcza u tych ciężej dotkniętych chorobą. W zespole Aspergera u większości dzieci pojawiają się również zaburzenia psychiatryczne, np. fobie społeczne, tiki czy próby samobójcze.

Zdarza się, że dziecko rozwija się prawidłowo przez pewien okres czasu, a potem zdobyte umiejętności zaczynają zanikać, np. maluch przestał się uśmiechać lub już nie macha "pa pa". Takie objawy powinny wzbudzić niepokój rodzica i nakłonić do wizyty u pediatry.

Autyzm a upośledzenie umysłowe

Niestety, autyzm dziecięcy najczęściej nie jest ostatnim problemem dotkniętych chorobą dzieci i rodziców. Mimo że sam w sobie nie jest upośledzeniem umysłowym, często do niego prowadzi (dotyczy to około 50% dzieci autystycznych). Może być to upośledzenie w różnym stopniu i zależy między innymi od nasilenia objawów i wieku wczesnej interwencji.

W porównaniu do upośledzenia nieautystycznego, dzieci autystyczne przejawiają mniejsze kompetencje i umiejętności społeczne, często niestety nie są w stanie funkcjonować samodzielnie. Sama ocena intelektualna jest dość trudna, ponieważ testy psychologiczne oparte są na zasadzie współpracy z pacjentem – w przypadku dzieci z autyzmem nie zawsze jest to możliwe do oceny. Znacznie lepiej wygląda to w zespole Aspergera.

Zespół Aspergera

Zespół Aspergera, wielokrotnie już wspomniany, również należy do zaburzeń z grupy autystycznych (ASD). Dzieci z zespołem Aspergera mają trudności w nawiązywaniu kontaktów społecznych, myślą w sposób sztywny i nie tolerują zmian, często cechują się szczególnie silnymi, obsesyjnymi zainteresowaniami. Natomiast rozwój mowy jest zbliżony do prawidłowego i pozwala na logiczny kontakt, choć mowa zazwyczaj jest dziwna i nie pasuje do wieku dziecka.

Nie występuje również wspomniane wyżej upośledzenie umysłowe. Te dzieci od wczesnego dzieciństwa mogą wykazywać podobne zaburzenia społeczne i komunikacyjne jak dzieci z autyzmem, jednak są one dużo łagodniejsze. Również funkcjonowanie w społeczeństwie jest lepsze niż dzieci autystycznych, niemniej wymaga dużo pracy ze strony samego chorego. Dzieci z zespołem Aspergera często przez pierwsze miesiące rozwijają się prawidłowo, a dopiero potem pojawiają się objawy spektrum autystycznego, np. regresja mowy czy wycofanie społeczne.

Dziecko autystyczne wśród rówieśników

Nie można zaprzeczyć, że dzieci z zaburzeniami spektrum austystycznego mają duże trudności w nawiązywaniu bliskich relacji, nawet z własnymi rodzicami, a co dopiero z innymi ludźmi. Niemniej powinno się posyłać takie dzieci do przedszkola (jeżeli jest to możliwe) i do szkoły, ze względu na konieczność zdobycia podstawowych umiejętności i wiedzy oraz uspołeczniające funkcje tych ośrodków.

Przedtem należy prowadzić terapię ze specjalistą i ćwiczyć z dzieckiem w domu. Jeżeli jego poziom intelektualny pozwala na próbę samodzielnego działania społecznego, trzeba to wykorzystać. Dzieci z ASD, zwłaszcza łagodniejszymi postaciami, są w stanie funkcjonować w społeczeństwie, mimo że jest to trudne i wymaga od nich dużo pracy i wysiłku.

Etapy edukacji

Przedszkole w kontekście autyzm a rozwój dziecka ma nauczyć tego, że z innymi dziećmi też można się bawić aktywnie oraz przyzwyczaić do podstawowej komunikacji międzyludzkiej – przedstawienia się, empatii, umiejętności przepraszania. W szkole podstawowej dzieci te powinny nauczyć się, że przyjaźń to wzajemność, życzliwość i pomoc. Później relacje mogą być tworzone na zasadzie wspólnych zainteresowań i działań. Nastolatki zazwyczaj same orientują się, że są inne niż reszta ludzi w ich wieku i starają się z tym walczyć. Wsparcie rodziny i już zdobytych znajomych jest tu niezwykle istotne.

Oczywiście niezwykle ważna w całym procesie edukacji jest rola nauczyciela i wychowawcy, który musi wiedzieć, na czym polega choroba i jak postępuje się z dzieckiem autystycznym, a także jak w różnych sytuacjach z tym związanych radzić sobie z resztą dzieci.

Autyzm a nauka

Dzieci autystyczne wykazują różne możliwości intelektualne i w innym tempie mogą się uczyć. Kilkanaście procent dzieci upośledzonych w stopniu łagodnym lub umiarkowanym przedstawia tzw. zdolności wysepkowe, czyli wybitne uzdolnienia w zakresie jednej dziedziny, np. muzyki czy matematyki.

Natomiast dzieci z zespołem Aspergera zwykle mają dobre wyniki w szkole podstawowej, gdyż nauka na tym poziomie opiera się na schematycznym myśleniu i pewnych procedurach. Nieco gorzej wygląda to w przebiegu dalszej edukacji, gdzie już wymagana jest pewna kreatywność myślenia, umiejętność wyciągania wniosków i pracy w zespole.

Generalnie dzieci z ASD mają łatwość mechanicznego zapamiętywania – może to być nauczenie się na pamięć rozkładu jazdy autobusów w całym mieście czy np. powtarzanie w całości prognozy pogody usłyszanej w telewizji.

Leczenie autyzmu

Niestety, wszystkie choroby spektrum autystycznego są nieuleczalne. Jednak dzięki terapii objawy mogą być mniej nasilone, a chorzy zdolni do funkcjonowania w społeczeństwie. Terapia behawioralna, będąca podstawową i najważniejszą metodą, ma na celu wykształcenie i utrzymanie prawidłowych zachowań u chorego dziecka. Im wcześniej wprowadzona, tym lepsze skutki się obserwuje, ale i tak jest to leczenie długie i wymagające cierpliwości od rodziców.

Terapia skupiona jest na wszystkich sferach choroby:

• społecznej,
• emocjonalnej,
• rozwoju mowy,
• eliminacji stereotypów zachowania.

System kar i nagród

Niezbędne są zajęcia z terapeutą, który uczy rodziców, jak postępować z dzieckiem. Podstawą jest system nagród i kar – za każde dobre postępowanie dziecko dostaje nagrodę, na każde nieprawidłowe – karę. Nagrodą może być cokolwiek, co maluch lubi – słodycze, ulubiona zabawka, oglądanie telewizji, karą – np. zabranie zabawki itd. Bezwzględnie ważna jest konsekwencja.

Wspomaganie rozwoju mowy wymaga ścisłej współpracy z logopedą oraz ćwiczeń w domu, ale niestety nie zawsze przynosi efekty. Zachowania społeczne wykształcane są poprzez zabawy najpierw z osobą dorosłą, potem z rówieśnikami, jednak jest to możliwe tylko wtedy, gdy dziecko jest na etapie rozwoju umożliwiającym interakcję.

Naukę odczytywania emocji, przepraszania, empatii można wspomóc obrazkami, rysowaniem, ćwiczeniem mimiki przed lustrem. Ważna jest eliminacja schematycznych zachowań i sztywności postępowania – im wcześniej, tym lepiej i łatwiej do tego doprowadzić.

Rola rodziców

Rola rodziców w terapii w kontekście autyzmu a rozwoju dziecka jest nieodzowna. Tak naprawdę sprowadza się do próby "wejścia" w świat malucha. Rodzic nie powinien narzucać niczego, musi podążać za dzieckiem i towarzyszyć mu w jego świecie. Kiedy zostanie "zaakceptowany", może zacząć wprowadzać zmiany, krok po kroku – takie postępowanie jest najskuteczniejsze.

Sytuacje wzbudzające złość i krzyk u dziecka trzeba zidentyfikować i wyeliminować, należy nagradzać i karać, nowe rzeczy wdrażać pojedynczo i w sposób przyjemny. Cierpliwość, powtarzalność i konsekwencja są niezbędne, żeby terapia przynosiła efekty, nie wolno odstąpić od żadnej z tych reguł.

U dzieci z zaburzeniami neurologicznymi (np. padaczka) czy psychiatrycznymi (zaburzenia snu, depresja, fobie) konieczne jest dodatkowo wprowadzenie leczenia farmakologicznego.

Autyzm to ukryte upośledzenie – osoby autystyczne nie wyglądają na chore. Jednak jest poważnym zaburzeniem, które odbija się na życiu i funkcjonowaniu społecznym. Na rokowanie i obraz choroby w późniejszym życiu duży wpływ ma sama postać choroby, ale niezwykle ważna jest również wczesna interwencja terapeutyczna, przed 36 miesiącem życia. Dlatego tak istotne są czujność i opieka rodziców, którzy nie powinni przegapić pierwszych objawów:

• utrudnionego kontaktu emocjonalnego z dzieckiem,
• nieprawidłowych relacji z innymi,
• opóźnień mowy,
• dziwnych, powtarzalnych czynności.

Takie obawy zawsze należy skonsultować ze specjalistą.