Zaburzenia SI u dzieci – objawy, przyczyny, terapia

Czym jest integracja sensoryczna?

Integracja sensoryczna (SI) to zdolność rozumienia oraz porządkowania bodźców i informacji dostarczanych z otoczenia i z własnego ciała poprzez zmysły. Dzięki tej wyjątkowej umiejętności dziecko rozumie, jak działa świat, i swobodnie w nim funkcjonuje.

Innymi słowy, dzięki integracji sensorycznej dziecko adekwatnie odbiera różne wrażenia – np. obrazy, odległości, dźwięki czy zapachy, oraz właściwie je interpretuje. To z kolei pozwala mu łatwo i bez poczucia dyskomfortu funkcjonować w zwyczajnych, codziennych sytuacjach życiowych – takich jak jedzenie, ubieranie się czy aktywność fizyczna.

Proces tworzenia się integracji sensorycznej rozpoczyna się już u noworodka i trwa do około 7. roku życia.

Co to są zaburzenia integracji sensorycznej?

O zaburzeniach integracji sensorycznej mówi się wtedy, gdy proces jej rozwoju nie przebiega prawidłowo. W efekcie bodźce odbierane są niewłaściwie: niektóre są zbyt intensywne, a inne – choć powinny wywoływać pewną reakcję – zdają się w ogóle nie wpływać na dziecko.

Zaburzenia integracji sensorycznej mają ogromny wpływ na funkcjonowanie malca. Najczęściej pojawiają się u niego trudności w przyswajaniu wiedzy, zaburzenia aktywności i rozwoju, obniża się samoocena i wiara we własne możliwości.

Zaburzenia towarzyszące problemom z integracją sensoryczną

Zaburzenia integracji sensorycznej mogą być samodzielnym schorzeniem, ale często występują wraz z innymi problemami rozwojowymi. Najczęstsze z nich to:

• autyzm;
• ADHD (zespół nadpobudliwości psychoruchowej);
• zespół Downa;
• porażenie mózgowe;
• uszkodzenie mózgu;
• zespół kruchego chromosomu X;
• upośledzenie umysłowe;
• FAS (zespół alkoholowy płodu);
• zaburzenia obsesyjno-kompulsywne;
• zaburzenia dwubiegunowe.

Wiadomo też, że u dzieci, u których występują zaburzenia SI, częściej niż u innych stwierdza się kłopoty w kontaktach społecznych, zaburzenia zachowania oraz zaburzenia natury emocjonalnej. Innymi słowy – dzieci te uważane są za płaczliwe/nadmiernie emocjonalne, a także za „niegrzeczne”, niedopasowujące się do ogólnych zasad życia w społeczeństwie.

Czytaj również: Zespół Downa – przyczyny, cechy, objawy, metody terapeutyczne

Przyczyny zaburzeń integracji sensorycznej

W niektórych przypadkach – np. gdy dziecko cierpi na zespół Downa bądź mózgowe porażenie dziecięce – dysfunkcja procesów SI spowodowana jest ogólnymi nieprawidłowościami i opóźnieniami w rozwoju psychoruchowym.

Zdarza się jednak również, że zaburzenia integracji sensorycznej są izolowane, tj. nie współwystępują z chorobą, opóźnieniem czy ogólnym zaburzeniem rozwoju. Możliwe przyczyny takich nieprawidłowości to:

• obciążenie genetyczne;
• negatywny wpływ różnych czynników w okresie życia płodowego dziecka (narażenie na substancje chemiczne, leki, stres, choroby matki; uszkodzenia w obrębie układu nerwowego w okresie płodowym);
• przedwczesne przyjście na świat;
• przyjście na świat drogą cesarskiego cięcia;
• doświadczenie komplikacji okołoporodowych;
• spędzenie pierwszych lat życia w zanieczyszczonym środowisku;
• brak stymulacji i zabawy w pierwszych latach życia;
• długa hospitalizacja;
• doświadczenie przemocy fizycznej i/lub psychicznej.

Ogółem rzecz biorąc, przyczyny występowania zaburzeń integracji sensorycznej u zdrowych fizycznie dzieci są zazwyczaj złożone i nie sposób jednoznacznie ich określić.

Czytaj również: Choroby zagrażające ciąży – powikłania i metody leczenia

Zaburzenia SI – podział

Carol Stock Kranowitz, autor książki „Nie-zgrane dziecko”, wyróżnił trzy kategorie objawów dysfunkcji integracji sensorycznej. Precyzując, są to:

• problemy z modulacją sensoryczną, czyli sposobem, w jaki dziecko reaguje na bodźce i je przetwarza;
• problemy z dyskryminacją sensoryczną, czyli z odróżnianiem wrażeń albo ich rozumieniem;
• problemy motoryczne o podłożu sensorycznym, czyli te związane z poruszaniem się oraz planowaniem ruchów.

Objawy zaburzeń integracji sensorycznej – problemy z modulacją sensoryczną

Problemy związane z modulacją sensoryczną można podzielić na:

• nadmierne reagowanie na wrażenia (mówi się wówczas, że dziecko jest nadreaktywne);
• ignorowanie bodźców (dziecko podreaktywne);
• nadmierne poszukiwanie bodźców (dziecko poszukujące wrażeń sensorycznych).

W zależności od tego, do której kategorii należy dziecko, różne będą u niego objawy zaburzeń.

Dziecko nadreaktywne

Dziecko nadreaktywne przejawia nadwrażliwość w zakresie reakcji na czyjś dotyk (nie lubi być głaskane, tulone, całowane), drażnią je ubrania zbyt obcisłe czy o charakterystycznej fakturze, nie lubi przypadkowych dotknięć.

Zaburzenia integracji sensorycznej u dziecka nadreaktywnego przejawiają się dużą, ogólną niechęcią do aktywności fizycznej. Maluch boi się jeżdżenia na rowerze czy rolkach (nawet chwilowa utrata równowagi jest dla niego okropnym przeżyciem), nie lubi wspinać się na meble czy drabinki, nierzadko też cierpi na chorobę lokomocyjną. Dzieci nadreaktywne nie przepadają za zabawami ruchowymi „z zaskoczenia” – gdy ktoś bliski złapie je od tyłu, znienacka, prędzej zaczną płakać, niż się śmiać.

U dziecka nadreaktywnego można zauważyć pewną sztywność poruszania się – to malec prezentujący nieskoordynowane i ostrożne ruchy.

Zaburzenia SI będą widocznie również w obszarze wzroku i słuchu. Maluch przesadnie reaguje na wzrokowe bodźce zmysłowe – im będzie ich więcej, tym większe trudności ze skupieniem. Objawy to również skarżenie się na zbyt głośne dźwięki (nawet takie, które nie przeszkadzają innym), a także brak tolerancji dla zwykłych, związanych z życiem codziennym hałasów (np. dla odgłosu pracy miksera czy odkurzacza).

Ponadto dysfunkcje pojawiają się w zakresie odbierania zapachów i smaków – można zaobserwować zdecydowane wyostrzenie tych zmysłów oraz pewną nadwrażliwość (dziecku przeszkadzają zapachy powszechnie akceptowalne, np. aromat banana).

Dziecko podreaktywne

Dziecko podreaktywne zdaje się reagować obojętnie na różne sensoryczne bodźce. Nie czuje, że ma brudną buzię, upuszcza przedmioty, nie odczuwa specjalnej potrzeby poznawania zabawek dotykiem. Często nie wie, skąd ma siniaka czy zadrapanie. Symptomem zaburzeń SI u dziecka podreaktywnego jest również niezauważanie zagrożenia.

Jeśli chodzi o aktywność fizyczną, maluch z tego typu zaburzeniami powoli motywuje się do działania, ale kiedy już zacznie coś robić, jest dość wytrwały. Należy zauważyć, że dziecko preferuje konkretny rodzaj zabaw ruchowych, tj. pchanie, ciągnięcie, podnoszenie ciężkich rzeczy.

Problemy z integracją sensoryczną są u dziecka szczególnie widoczne w obszarze wzroku. Wśród objawów należy tu wymienić ignorowanie nowych bodźców wzrokowych, niezauważanie przeszkód czy wpatrywanie się w ludzi czy przedmioty, ale bez rejestrowania obrazu (zamyślanie się).

U dzieci podreaktywnych rozpoznać można trudności z odbiorem dźwięków. Ponadto widoczne są nieprawidłowości w przetwarzaniu zmysłów powonienia oraz smaku – zmniejszona wrażliwość pozwala dziecku zjeść nawet to, co zepsute albo bardzo ostro doprawione.

Dziecko poszukujące wrażeń

Zaburzenia SI są bardzo widoczne u dziecka poszukującego wrażeń, zwłaszcza w obszarze ruchu. Nie ma ono żadnych, najmniejszych trudności z tym, aby wspiąć się wysoko na drzewo. Jego układ nerwowy jest „spragniony” bodźców, dlatego maluch będzie się bardzo szybko kręcił na karuzeli, skakał z wysokości, nieustannie ryzykował.

Zaburzenia SI przejawiają się również potrzebą dotykania wszystkiego – np. w markecie. Smyk uwielbia wyrzucać zabawki, ociera się o meble i ściany (lub po prostu ciągle je dotyka), niechcący wpada na członków rodziny bądź inne dzieci. Wrażliwość na dotyk jest zdecydowanie obniżona.

Maluch, dla którego zwykłe bodźce są niewystarczające, okazuje nietypową dla wieku chęć do pracy fizycznej i wyczerpujących, energicznych zabaw.

Ponadto do objawów zaburzeń SI należy skłonność do zapatrywania się w przedmioty błyszczące, szybko się poruszające, migoczące oraz bardzo jasne. Ważne sygnały to również preferowanie bardzo głośnych dźwięków (oraz głośne mówienie) i szukanie intensywnych zapachów (nawet tych nieprzyjemnych). Na skutek zaburzeń integracji sensorycznej dziecko może smakować lub lizać nie tylko to, co mocno przyprawione, ale również to, co niejadalne.

Czytaj również: Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci

Symptomy zaburzeń SI – problemy z dyskryminacją sensoryczną

Zaburzenia SI mogą przejawiać się również trudnościami w rozumieniu wrażeń albo odróżnianiu ich od siebie. Objawy tych problemów to na przykład:

• niezgrabność, niezdarność;
• niska świadomość własnego ciała;
• kłopoty z przetwarzaniem wrażeń dotykowych (dziecko nie umie rozpoznać prostych przedmiotów tylko po dotyku);
• trudności w zakresie utrzymywania równowagi – maluch często się przewraca;
• brak umiejętności stopniowania siły swoich ruchów (ruch – np. kopnięcie piłki, zazwyczaj jest zbyt mocny lub zbyt słaby);
• ograniczona umiejętność rozpoznawania wyrazów twarzy, gestów.

Objawy zaburzeń SI – problemy motoryczne o podłożu sensorycznym

Zaburzenia SI mogą generować również takie objawy jak:

• nieodpowiednia pozycja ciała (wynikająca między innymi z niewłaściwego napięcia mięśniowego);
• szybkie tracenie równowagi;
• trudności z jednoczesnym wykorzystywaniem obu stron ciała;
• brak preferencji jednej ręki;
• trudności w zaplanowaniu działań – jest to dla dziecka zbyt skomplikowany i wyczerpujący proces;
• problemy w opanowaniu rysowania, pisania itd., co generuje trudności w nauce.

Jak przebiega diagnoza i terapia zaburzeń SI?

Każdy rodzic, który zauważa u swojego dziecka trudności w zakresie odbierania i przetwarzania bodźców, powinien skierować swoje kroki do specjalisty: psychologa dziecięcego lub pedagoga. Proces diagnostyczny jest zazwyczaj dość krótki: informacje zebrane podczas wywiadu oraz przyjrzenie się zachowaniom dziecka na jednej bądź dwóch wizytach w poradni pozwala na stwierdzenie, czy dziecko cierpi na zaburzenia SI. Jeśli tak – wskazana jest terapia.

Zadaniem terapeutów integracji sensorycznej jest dokładne określenie trudności, z jakimi boryka się dziecko, a następnie zmiana jego sposobu odbierania i przetwarzania bodźców. Terapia SI polega przede wszystkim na zabawie – to konieczne, aby dzieci chętnie współpracowały i szybko pokonywały kolejne problemy. Zajęcia nie są wyczerpujące (odbywają się 1-2 razy w tygodniu i zazwyczaj trwają około 45 minut) i odbywają się w atrakcyjnej dla dziecka, przyjaznej sali.

Jeśli zajęcia prowadzone są prawidłowo, a do terapii aktywnie włączają się rodzice, dysfunkcje i trudności powinny stać się mniej nasilone już po kilku tygodniach pracy z dzieckiem.

Terapia SI: zabawy w domu

Należy pamiętać, że wiele czynności terapeutycznych można powtarzać w domu (i najczęściej jest to zalecane przez terapeutów). Dodatkowe ćwiczenia sprawiają, że zaburzenia SI szybciej znikają, a do tego są dla dziecka źródłem wspaniałej zabawy.

Oto kilka przykładów ćwiczeń sensorycznych, które stosuje się podczas pracy z dziećmi z omawianymi zaburzeniami.

• Zabawa z tajemniczym workiem

Taka domowa terapia polega na włożeniu do woreczka różnych przedmiotów (np. klucze, nici, łyżeczka). Dziecko musi je rozpoznać po samym dotyku.

• Burrito

Świetna zabawa i wsparcie układu ruchu. Dziecko trzeba położyć na dużym kocu, a następnie owinąć kocem ciało (oczywiście oprócz głowy).

• Huśtawka

Dziecko powinno wejść do dużego koca, którego końce są mocno trzymane przez rodziców. Taką huśtawkę należy już tylko rozhuśtać, ale tylko do stopnia akceptowanego przez malca.

• Boso przez świat

Na domowej terapii nie może zabraknąć zabawy w chodzenie boso po woreczkach wypełnionych różną zawartością – grochem, ryżem czy fasolą. To świetne, sensoryczne ćwiczenie, które znakomicie wspiera zarówno układ dotyku, jak i ruchu.