Stężenie pośmiertne (rigor mortis) – co to jest, jak wygląda i kiedy występuje?

Znamiona śmierci – rodzaje

Już chwile po ustaniu funkcjonowania układu krążenia w organizmie zachodzą pewne zmiany, które ujawniają się jako znamiona śmierci. Do znamion śmierci zaliczamy:

• plamy opadowe – jest to miejscowe pojawianie się na ciele plam koloru sino-czerwonego, co wynika ze spływania krwi zgodnie z działaniem siły grawitacji (a więc typowo pojawiają się w okolicy pleców, pośladków). Ten objaw może ujawnić się już nawet 30 minut po zgodnie, zdarza się również, że plamy opadowe pojawiają się w czasie agonii, przy niewydolności układu krążenia, a taki objaw nazywamy wówczas “różami cmentarnymi”. Warto zaznaczyć, że jeżeli śmierć nastąpiła w wyniku wykrwawienia, to plamy opadowe mogą wcale się nie pojawić;
• oziębienie zwłok – jest to spadek temperatury ciała, który związany jest z zatrzymaniem krążenia, szybkość oziębiania ciała zależy oczywiście od warunków otoczenia, w naszym klimacie proces ten trwa średnio od 15 do 20 godzin, jednak zależy między innymi od pory roku, czy także ruchów powietrza i wilgotności otoczenia;
• rozpad gnilny – jest to proces rozkładu tkanek organizmu, rozpoczyna się on typowo w przewodzie pokarmowym, a dokładnie w kątnicy, czyli początkowym odcinku jelita grubego, który to zlokalizowany jest po prawej stronie przedniej ściany brzucha, rozpad gnilny w tym miejscu objawia się zielonkawym zabarwieniem skóry;
• bladość pośmiertna – jest typowy woskowo-szary wygląd skóry po śmierci, wynika z ustania krążenia oraz spływania krwi zgodnie z działaniem siły grawitacji;
• wysychanie pośmiertne – jest to zjawisko, polegające na wyparowywaniu wody z powierzchni ciała po śmierci. Najszybciej wysychaniu ulega rogówka gałki ocznej - jeśli powieki nie są zamknięto to rogówka wysycha w czasie około 2-3 godzin i objawia się to pojawieniem się żółtawych plan po bocznych częściach gałek ocznych. Wysychanie pośmiertne uwidacznia się najszybciej tam, gdzie skóra jest cienka i nie pokrywa jej zrogowaciały naskórek – są to na przykład wargi, czy skrzydełka nosa;
• stężenie pośmiertne (z języka łacińskiego rigor mortis) – o którym więcej przeczytamy w kolejnych akapitach tego artykułu.

Co to jest stężenie pośmiertne?

Stężenie pośmiertne to nic innego niż sztywność mięśni, pojawiająca się po śmierci. Z czego wynika to zjawisko? Za sztywność mięśniową odpowiada rozpad cząsteczek będących nośnikiem energii w komórkach mięśniowych (mowa tutaj dokładnie o cząsteczkach ATP i o fosfokreatynie). W prawidłowych warunkach mamy do czynienia z naprzemiennie zachodzącymi skurczami i rozkurczami włókien mięśniowych, jednak gdy dochodzi do niedoboru energii (pochodzącej właśnie z rozpadu ATP) – dochodzi do zatrzymania włókien mięśniowych w fazie skurczu, co daje efekt opisywanego w tym akapicie stężenia pośmiertnego.

Biologicznie za skurcz włókna mięśniowego odpowiada powstanie połączenia pomiędzy dwoma białkami – aktyną i miozyną (co daje nam kompleks aktomiozyny). Przy braku cząsteczek ATP nie jest możliwy rozpad tego kompleksu do wolnej aktyny i miozyny, co odpowiada za warunkowanie utrwalonego skurczu.

Po jakim czasie od zgonu następuje stężenie pośmiertne?

Według literatury dotyczącej medycyny sądowej, stężenie pośmiertne pojawia się najczęściej od 2 do 4 godzin po ustaniu funkcji życiowych. Warto jednak zauważyć, że może pojawić się wcześniej. Dotyczy to sytuacji, gdy zmarła osoba przed śmiercią wykonywała intensywny wysiłek fizyczny lub miała gorączkę i dreszcze. Takie przypadki prowadzą do wcześniejszego wyczerpania się nośników energii we włóknach mięśniowych (czyli wspomnianych już cząsteczek ATP), co warunkuje szybsze pojawienie się utrwalonego skurczu mięśni.

Jak wygląda stężenie pośmiertne?

Stężenie pośmiertne to nic innego, niż usztywnienie i skrócenie mięśni, wynikające z ich utrwalonego skurczu. Należy zaznaczyć, że stężeniu pośmiertnemu będą podlegać wszystkie mięśnie – zarówno mięśnie poprzecznie prążkowane (szkieletowe), jak i mięśnie gładkie (na przykład mięśnie przewodu pokarmowego), ale także mięsień sercowy. To właśnie mięsień sercowy „usztywnia się” w pierwszej kolejności, co ma miejsce około 40 minut po ustaniu funkcji życiowych. Kolejno dochodzi do pojawienia się trwałego skurczu w mięśniach palców, twarzy, w tym żuchwy, później zaś sztywnieją pozostałe mięśnie szkieletowe.

W obraz stężenia pośmiertnego wpisuje się także tak zwana gęsia skórka , która może pojawić się po śmierci. Zjawisko to wynika ze skurczu mięśni przywłosowych, które związane są z mieszkami włosowymi i odpowiadają za tak zwane stroszenie włosów.

Po jakim czasie od zgonu ustępuje stężenie pośmiertne?

Należy mieć świadomość, że stężenie pośmiertne nie jest stanem stałym. Po około 48-72 godzinach dochodzi do jego przełamania – wynika to z zachodzących procesów rozkładu białek (dla przypomnienia kompleks aktomiozyny, warunkujący skurcz włókien mięśniowych to kompleks białkowy). Przełamanie stężenie pośmiertnego jest wykorzystywane do określania czasu zgonu.

Podsumowując, stężenie pośmiertne to jedno ze znamion śmierci, które wynika ze zmian biochemicznych zachodzących w organizmie po ustaniu funkcji życiowych. Znamiona śmierci są pomocne w ustalaniu zgonu, ale także wykorzystywane w kryminologii i medycynie sądowej do ustalania czasu i okoliczności śmierci.