Zaburzenia dysocjacyjne i tożsamości – przyczyny, objawy, leczenie

Czym są zaburzenia dysocjacyjne?

Psychika jest pojęciem, które bardzo trudno jednoznacznie zdefiniować. Wiemy, że odpowiada ona za całość procesów kształtujących pewien rodzaj integralności pomiędzy sferą emocji, wspomnień i zdolnością do reagowania na konkretne bodźce. W normalnych warunkach ludzka psychika podlega kontroli świadomości, jednak w pewnych, szczególnie stresujących sytuacjach może dochodzić do zaburzeń tej kontroli. Na skutek tego człowiek może zachowywać się całkowicie irracjonalnie i nawet o tym nie wiedzieć.

Zaburzenia dysocjacyjne (konwersyjne, c onversion disorder, CD) swoją nazwę zawdzięczają łacińskiemu słowu dissociatio oznaczającemu rozdzielenie. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego definiuje je jako utratę integracji normalnie złączonych funkcji takich jak pamięć, tożsamość, świadomość i percepcja bodźców zmysłowych.

Dysocjacja jest jednym z najsilniejszych mechanizmów obronnych służących przetrwaniu człowieka w stresujących sytuacjach jakie zna współczesna psychologia.

Reakcja konwersyjna może przyjmować bardzo zróżnicowane formy i dlatego wyróżnia się kilka typów tego rodzaju zaburzeń. Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych nadała im kod F44, natomiast w klasyfikacji zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego obowiązuje kod 300.

Przeczytaj też: Niedoczulica – przyczyny, objawy, leczenie

Przyczyny zaburzeń dysocjacyjnych

Objawy dysocjacyjne (konwersyjne) występują u osób, które doświadczyły jakiegoś traumatycznego, najczęściej nagłego wydarzenia, na które nie można się było przygotować. Przykładami takich zdarzeń są:

• gwałt oraz molestowanie seksualne,
• wypadek samochodowy,
• bycie świadkiem katastrofy naturalnej,
• przeżycie wojny, tortur,
• agresja ze strony rówieśników lub członków rodziny.

Jakie są czynniki ryzyka?

Prawdopodobieństwo ich pojawienia się zwiększają takie czynniki, jak:

• współwystępowanie różnych typów zaburzeń osobowości,
• poważne schorzenia psychiczne, takie jak depresja czy zaburzenia lękowe,
• nadużywanie alkoholu czy innych środków psychoaktywnych,
• traumatyczne przeżycia w dzieciństwie,
• współistniejące choroby somatyczne (ciężkie, przewlekłe, nieuleczalne),
• ciężkie urazy ośrodkowego układu nerwowego (np. stłuczenie mózgu),
• silny ból fizyczny.

Skłonności do dysocjacji najsilniej wyrażone są w dzieciństwie, prawdopodobnie na skutek nie do końca jeszcze dojrzałej psychiki.

Objawy zaburzeń dysocjacyjnych

Dysocjacja osobowości charakteryzować się może różnorodnymi objawami, przyjmującymi inne formy w zależności od rodzaju jaką przyjmie reakcja konwersyjna. Objawy osiowe, które są podobne dla wszystkich typów zaburzeń dysocjacyjnych, obejmują najczęściej:

• zanik pamięci (amnezja), który dotyczy okoliczności stresogennego wydarzenia lub okresu, w którym wystąpiły zaburzenia dysocjacyjne;
• zaburzenia czucia – może to być częściowy lub całkowity zanik zdolności czucia (anestezja i niedoczulica), nadmierne odczuwanie bólu (hiperalgezja) czy niezwykłe wrażenia dotykowe, takie jak pieczenie czy łaskotanie (parestezja);
• poczucie spłycenia swoich emocji;
• odczucie obcości we własnym ciele;
• odcięcie się od tego, co dzieje się obok;
• występowanie zachowań nieprzewidywalnych i często niecharakterystycznych dla osoby dotkniętej dysocjacją.

Przeczytaj więcej o przyczynach zaników pamięci.

Jakie są rodzaje zaburzeń dysocjacyjnych?

Zaburzenia konwersyjne mogą przyjmować różne formy. Psychologia jak dotąd nie tłumaczy dlaczego dysocjacja danego typu rozwija się u konkretnej osoby, prawdopodobnie ma na to wpływ rodzaj wydarzenia wyzwalającego konwersję, jak i charakter dotkniętego nim człowieka.

• Amnezja dysocjacyjna – wiąże się z utratą zdolności do odtworzenia w pamięci części lub całości traumatycznego wydarzenia. Bardzo często dotyczy ona uczestników wypadków komunikacyjnych czy ofiary gwałtu.
• Fuga dysocjacyjna – stanowi jeden z najciekawszych rodzajów zaburzeń dysocjacyjnych; jest zjawiskiem dość rzadkim i zdecydowanie niewystarczająco zbadanym. Fuga dysocjacyjna polega na wyruszeniu w spontaniczną, zupełnie nieprzemyślaną i niezaplanowaną podróż pod wpływem jakiegoś trudnego zdarzenia w życiu. Osoba dotknięta fugą nie pamięta swojego dotychczasowego życia (następuje utrata dotychczasowej tożsamości) i na czas podróży może przyjąć zupełnie nową tożsamość.
• Trans i opętanie – należy zaznaczyć tutaj, że stany te zaliczane są do zaburzeń dysocjacyjnych tylko pod warunkiem, że nie stanowią części jakiegoś obrzędu religijnego i są stanem niechcianym, nad którym osoba nimi dotknięta nie ma żadnej kontroli. Stany te wiążą się z prawie całkowitą utratą władzy nad ciałem i myśleniem. Osoba w transie uważa, że jej świadomość kontrolowana jest lub całkowicie zastąpiona przez jakiś obcy byt. Stanom tym towarzyszyć mogą zjawiska takie jak przemawianie obcymi językami czy mówienie innymi głosami.
• Dysocjacyjne zaburzenia ruchu są to stany związane z utratą kontroli nad poszczególnymi częściami ciała. Mogą one być całkowicie nieruchome i bezwładne lub mogą występować niekontrolowane i czasami całkowicie nieświadome ruchy.
• Drgawki dysocjacyjne są stanem, który bardzo przypomina atak padaczki. W przeciwieństwie do niego nie występuje jednak utrata świadomości u chorego.
• Stupor (osłupienie) dysocjacyjny to stan, w którym na skutek traumatycznego wydarzenia chory traci jakąkolwiek możliwość komunikowania się ze światem, poruszania się czy przyjmowania pokarmów, przy (najczęściej) w pełni zachowanej świadomości.

Zaburzenie dysocjacyjne tożsamości

Dysocjacja poznawcza może prowadzić do bardziej skomplikowanych i dziwniejszych stanów, niż te opisane powyżej. Zaburzenia dysocjacyjne tożsamości obejmować mogą stan jakim jest osobowość mnoga, która nazywana była kiedyś rozdwojeniem jaźni. Chory dotknięty tego typu zaburzeniem konwersyjnym może mieć w sobie wiele różnych osobowości, różniących się nie tylko zainteresowaniami czy usposobieniem, ale także wiekiem, płcią czy wykształceniem. Osobowość mnoga pod wieloma względami ciągle stanowi zagadkę dla badaczy i duży problem terapeutyczny dla lekarzy i psychologów.

Leczenie zaburzeń dysocjacyjnych

Wdrożenie prawidłowego leczenia w przypadku zaburzeń dysocjacyjnych często może być opóźnione ze względu na problemy w postawieniu prawidłowego rozpoznania. Wystąpienie stuporu, zaburzeń czucia czy problemów z mową zazwyczaj kieruje diagnostykę w stronę udaru mózgu lub nowotworów ośrodkowego układu nerwowego. Tylko wykluczenie przyczyn organicznych i dokładne badanie psychiatryczne może potwierdzić podejrzenie wystąpienia zaburzenia dysocjacyjnego.

Leczenie dysocjacji najczęściej nie wymaga farmakoterapii i ogranicza się do sesji terapeutycznych z doświadczonym psychoterapeutą, które mają na celu poprawne przepracowanie przebytej traumy i nauczenie się jak radzić sobie z silnym stresem. Najczęściej stosowaną formą psychoterapii jest metoda poznawczo-behawioralna. W przypadkach silnych zaburzeń lekowych rozważa się podanie leków anksjolitycznych.