Chinolony – działanie, podział, nazwy, skutki uboczne

Chinolony – co to za leki i jak działają?

Chinolony to leki przeciwbakteryjne, które prowadzą do zaburzenia syntezy DNA bakterii, w konsekwencji czego dochodzi do zniszczenia komórek bakteryjnych.

Mechanizm działania chinolonów polega na hamowaniu enzymów – topoizomeraz i gyrazy DNA, a siła i kierunek oddziaływania na poszczególne enzymy zależy od konkretnej podgrupy i leku. Większa aktywność względem gyrazy DNA charakteryzuje się jednocześnie silniejszym działaniem na bakterie Gram-ujemne, natomiast atakowanie topoizomeraz skutkuje silniejszym działaniem na bakterie Gram-dodatnie.

Ze względu na właściwości bakteriobójcze, ta grupa leków często określana jest jako antybiotyki. Należy jednak zaznaczyć, że klasyfikując podział antybiotyków, chinolony zawsze stoją w odrębnej pozycji. Istotnym czynnikiem odróżniającym antybiotyk od chinolonu jest pochodzenie. Antybiotyki to substancje wytwarzane przez bakterie i grzyby, które wykazują zdolność niszczenia drobnoustrojów. Związki przeciwbakteryjne występujące w przyrodzie stanowią podstawę do opracowywania leków półsyntetycznych i syntetycznych.

Natomiast chinolony są uzyskiwane jedynie syntetycznie i nie mają naturalnego wzorca w przyrodzie. Niemniej jednak to również antybiotyki bakteriobójcze.

Chinolony – podział

Chinolony mają wspólną cechę, którą jest struktura chemiczna wywodząca się od 4-chinolonu (pochodna częściowo uwodorowanej chinoliny).

Istotną różnicą między cząsteczkami poszczególnych grup jest obecność kolejnych atomów fluoru, która znacznie zmienia zasięg i siłę działania poszczególnych generacji. Zróżnicowane działanie tych leków bakteriobójczych jest powodem, dla którego nazwy „chinolony” oraz „fluorochinolony” często stosowane są rozbieżnie.

1. Chinolony I generacji – wykazują niską toksyczność, mają jednak wąski zasięg działania, a przy tym dochodziło do występowania oporności bakterii – dlatego opracowano nowsze leki z tej grupy. Pierwsze chinolony to np.: kwas nalidyksowy, kwas pipemidynowy, cinoksacyna, kwas oksolinowy.
2. Chinolony II generacji to monofluoropochodne chinolonów (fluorochinolony), które posiadają grupę piperazynową, dzięki czemu wykazują silniejsze działanie przeciwbakteryjne oraz szersze spektrum działania. Obecność atomu fluoru podwyższa lipofilowość, co zwiększa ich dostępność biologiczną. II generacja chinolonów to m.in.: ciprofloksacyna, norfloksacyna, pefloksacyna, ofloksacyna, fenoksacyna, lomefloksacyna, temafloksacyna.
3. Chinolony III generacji, chinolony wielofluorowane (polifluorochinolony) – wykazują skuteczniejsze działanie, wyższy stopień wchłaniania i przenikania do tkanek, lepszą tolerancję. Wysoka skuteczność znacznie zmniejsza ilość koniecznych dawek – niekiedy dawkowanie chinolonów III generacji ogranicza się do podawania raz dziennie. Leki z tej grupy to np.: fleroksacyna, lewofloksacyna, pazufloksacyna, grepafloksacyna, tosufloksacyna.
4. Chinolony IV generacji (naftyrydynochinolony) – zostały zmodyfikowane strukturalnie w obrębie pierścienia i łańcuchów bocznych. Najnowsze antybiotyki fluorochinolowe mają szerokie spektrum działania, tzw. szerokowachlarzowe. Należą do nich np.: gatyfloksacyna, moksyfloksacyna, klinafloksacyna, trowafloksacyna.

Chinolony – wskazania – kiedy stosować?

Chinolony i fluorochinolony, podobnie jak inne antybiotyki, stosuje się w przypadku chorób wywoływanych przez zakażenia drobnoustrojami. Leki na bakterie należące do chinolonów mają zróżnicowane działanie i właściwości farmakologiczne (wchłanianie, metabolizm, wydalanie, szybkość działania itd.).

• Chinolony I generacji wykazują wąski zasięg działania, który obejmuje bakterie Gram-ujemne, np. Proteus, Escherichia coli , Klebsiella, Enterobacter, Pseudomonas aeruginosa. Nie działają natomiast na bakterie Gram-dodatnie i beztlenowe. Spośród chinolonów I generacji jedynie kwas pipemidynowy jest obecnie stosowany w dolegliwościach takich jak przewlekłe i nawracające zakażenie układu moczowego lub narządów płciowych. Pozostałe leki tej generacji zostały wycofane z produkcji.
• Chinolony II generacji są skuteczne na bakterie Gram-ujemne (np. Pseudomonas aeruginosa, Staphylococcus) oraz na patogeny atypowe, takie jak Chlamydia, Mycoplasma, Legionella, Salmonella, Campylobacter.
• Chinolony III generacji działają znacznie silniej na bakterie Gram-dodatnie, takie jak gronkowiec i paciorkowiec. Wpływają także na niektóre bakterie Gram-ujemne, a także na bakterie beztlenowe (np. Bacteroides fragilis, Clostridium perfringens).
• Chinolony IV generacji wykazują zwiększoną skuteczność na bakterie beztlenowe (np. Bacteroides fragilis, Clostridium perfringens) oraz Gram-dodatnie i Gram-ujemne.

Fluorochinolony stosuje się z kolei w przypadku zakażeń wywołanych przez bakterie, które są w zasięgu działania tej grupy leków lub konkretnego preparatu, a co za tym idzie, w przypadku chorób wywoływanych przez te drobnoustroje.

Wskazania do stosowania chinolonów nowszych generacji (fluorochinolonów) to najczęściej:

• zapalenie układu oddechowego, np. zapalenie płuc szpitalne i pozaszpitalne, przewlekłe zapalenie oskrzeli,
• zapalenie ucha, zatok, gardła,
• zakażenie układu moczowego: zapalenie pęcherza, nerek, zakażenia po zabiegach urologicznych,
• infekcja narządów płciowych: zapalenie jajników, gruczołu krokowego, rzeżączka,
• zakażenia narządów wewnętrznych jamy brzusznej: jelit, otrzewnej, dróg żółciowych,
• infekcje skóry, kości i stawów,
• posocznica,
• zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych,
• mukowiscydoza – zaostrzenie niewydolności płucnej u dzieci,
• wąglik – jego płucna postać,
• gruźlica płuc i układu moczowo-płciowego – jako leki drugiego wyboru w leczeniu skojarzonym.

Fluorochinolony są stosowane również w przypadku infekcji oczu, np. zapalenia spojówek, brzegu powiek, owrzodzenia rogówki – niektóre chinolony stosuje się w postaci kropli lub maści ocznych.

Chinolony – przeciwwskazania

Przeciwwskazania do stosowania chinolonów to nadwrażliwość na substancję czynną, padaczka i nadmierne narażenie na działanie promieni słonecznych. Chinolony nie mogą być stosowane również przez osoby cierpiące na niedobór dehydrogenazy glukozo-6-fosforanowej, czyli fawizm – chorobę genetyczną.

Leków z tej grupy nie powinny zażywać kobiety w ciąży i matki karmiące piersią. W przypadku dzieci i młodzieży dopuszcza się podawanie fluorochinolonów jedynie gdy potencjalne korzyści wynikające z leczenia przewyższają możliwe skutki uboczne. Natomiast chinolony w postaci leków ocznych zazwyczaj mogą być stosowane u dzieci powyżej pierwszego roku życia.

Stosując antybiotyki chinolowe, należy zachować szczególną ostrożność w przypadku chorób, takich jak:

• zaburzenia pracy serca,
• miażdżyca tętnic,
• choroby OUN,
• niewydolność wątroby,
• niewydolność nerek,
• depresja i psychoza.

Doustne preparaty zawierające chinolony przyjmuje się godzinę przed lub dwie godziny po posiłku. Leków nie należy łączyć szczególnie z potrawami mlecznymi, które mogą zmniejszać wchłanianie i osłabiać działanie antybiotyków.

Ponadto przed rozpoczęciem kuracji należy poinformować lekarza o wszelkich przyjmowanych preparatach, również suplementach diety i witaminach, ponieważ mogą wchodzić w interakcje z antybiotykiem, co zwiększa ryzyko wystąpienia objawów niepożądanych.

Chinolony – skutki uboczne

Chinolony I generacji mają słabo nasilone działania niepożądane, najczęściej ograniczone do zaburzeń ze strony układu pokarmowego:

• nudności i wymioty,
• bóle żołądka,
• biegunka,
• skórne reakcje alergiczne: świąd, pokrzywka, rumień, nadwrażliwość na światło,
• zaburzenia neurologiczne: bóle i zawroty głowy, drgawki, napady padaczkowe.

Fluorochinolony skutki uboczne mają nieco bardziej różnorodne, niż ich poprzednicy. Najczęściej dochodzi do zaburzeń ze strony przewodu pokarmowego (nudności, wymioty, biegunka, zgaga, wzdęcia). W rzadkich przypadkach biegunka jest objawem rzekomobłoniastego zapalenia jelit w trakcie terapii antybiotykami lub po jej zakończeniu.

Mogą pojawić się również: bóle głowy, senność, zmęczenie, a nawet uczucie dezorientacji w przypadku osób w podeszłym wieku. Rzadziej pojawiają się działania niepożądane, takie jak:

• zaburzenia smaku i węchu, brak apetytu,
• zaburzenia snu,
• fototoksyczność – mogą powstawać przebarwienia (fotodermatozy) skóry w wyniku zwiększonej wrażliwości na światło, świąd i zaczerwienienie oraz poparzenia słoneczne,
• nadmierna pobudliwość psychomotoryczna,
• zaburzenia emocjonalne: lęk, niepokój, depresja lub euforia, halucynacje,
• szumy uszne,
• gorączka,
• bóle mięśni i stawów,
• podwyższone stężenie bilirubiny i aminotransferaz AST i ALT (podwyższone w badaniu krwi świadczą o uszkodzeniu narządów, np. wątroby),
• eozynofilia (podwyższona liczba granulocytów kwasochłonnych we krwi),
• żółtaczka, zapalenie i inne zaburzenia czynności wątroby,
• zapalenie trzustki, stawów, nerek,
• obrzęk naczynioruchowy,
• duszność.

Bardzo rzadko zdarzają się niepożądane reakcje, takie jak:

• silny obrzęk naczynioruchowy (jamy ustnej i gardła), co utrudnia oddychanie i zagraża życiu,
• wstrząs anafilaktyczny,
• osłabienie mięśni i zerwanie ścięgien,
• grzybica pochwy,
• zaburzenia skóry i najbliższych tkanek, np. złuszczające zapalenie skóry, zespół Stevensa-Johnsona,
• zaburzenia hematologiczne, np. małopłytkowość, neutropenia, niedokrwistość,
• zaburzenia pracy serca,
• zakażenia grzybicze czy bakteryjne wywołane przez oporne bakterie i grzyby (np. pleśniawki w jamie ustnej), zaburzenia w obrazie krwi (np. zmniejszenie krzepliwości), podwyższone stężenie tłuszczów, zaburzenia liczby krwinek i płytek krwi (podwyższone lub obniżone).

Wystąpić może także zwiększenie stężenia cukru i kwasu moczowego.