Zatrucie paracetamolem

Paracetamol – lek z domowej apteczki

Budowę cząsteczki paracetamolu znano już w roku 1893, ale dopiero po 56 latach (w roku 1949) udało się potwierdzić, że jest ona odpowiedzialna za działanie przeciwbólowe. Prawdziwego znaczenia w lecznictwie nabrał on jednak dopiero po wpisaniu na listę leków dostępnych bez recepty (1955 r. w USA, 1963 r. w Wielkiej Brytanii).

Na chwilę obecną większość firm farmaceutycznych ma w swojej ofercie leki zawierające paracetamol jako składnik samodzielny lub też w połączeniu z innymi substancjami. Najpowszechniej występuje on w postaci tabletek zawierających 500 mg substancji czynnej, chociaż dostępne są także preparaty, które zawierają aż 1,0 g paracetamolu w tabletce.

Ze względu na wysoką skuteczność, szybkie działanie i stosunkowo małą toksyczność oraz niską cenę stał się on powszechnie dostępny także poza obrotem aptecznym, np. w kioskach i na stacjach benzynowych. To wszystko sprawia, że paracetamol jest jednym z najchętniej kupowanych, a zarazem nadużywanych środków przeciwbólowych i przeciwgorączkowych. Przy celowym lub przypadkowym przyjęciu dużej dawki, paracetamol staje się jednak silnie toksyczną substancją.

Jak działa paracetamol?

Nadal nie udało się w pełni poznać mechanizmu działania paracetamolu. Pewne jest natomiast, że lek ten nie działa przeciwzapalnie (jak np ibuprofen i inne preparaty z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ).

Mechanizm działania paracetamolu polega na blokowaniu enzymu (cyklooksygenazy kwasu arachidonowego) odpowiedzialnego za produkcję czynników wywołujących proces zapalny (mediatory stanu zapalnego – prostaglandyny). Hamowanie jednej z postaci enzymu, która występuje tylko w ośrodkowym układzie nerwowym, powoduje, że paracetamol pozbawiony jest działań ubocznych obserwowanych podczas stosowania niesteroidowych leków przeciwzapalnych. Nie powoduje uszkodzenia śluzówki układu pokarmowego, co ma szczególne znaczenie u osób cierpiących na chorobę wrzodową żołądka i krwawienie z przewodu pokarmowego).

Działanie przeciwgorączkowe jest natomiast związane z rozszerzaniem obwodowych naczyń krwionośnych, co skutkuje zwiększonym przepływem krwi, obfitymi potami i w konsekwencji utratą ciepła. Takie działanie jest możliwe dzięki obecności w cząsteczce paracetamolu pierścienia aminobenzenowego.

Dobre wchłanianie z przewodu pokarmowego przyczynia się do osiągania maksymalnego stężenia we krwi już po upływie około 30 minut od zażycia. Warto również zaznaczyć, że może on przenikać do płynów ustrojowych i narządów wewnętrznych.

Jakie dawki paracetamolu są bezpieczne dla zdrowia?

Mimo powszechnej opinii jakoby paracetamol był lekiem w pełni bezpiecznym przy stosowaniu go w ściśle określonych dawkach, może wywołać pewne objawy niepożądane. Zaliczyć do nich można wysypki skórne w różnych postaciach, zaczerwienie skóry, obrzęk naczynioruchowy i hipotermię. Mogą wystąpić również zaburzenia oddychania (łącznie ze skurczem oskrzeli). W dużych dawkach jest silnie toksyczny i może prowadzić do nieodwracalnego uszkodzenia wątroby.

Dawki terapeutyczne dla ludzi wynoszą odpowiednio:

• 650–1000 mg co 4–6 godzin u dorosłych, ale nie więcej niż 4 g na dobę,
• 10–15 mg/kg co 4 godziny u dzieci, ale na dobę nie więcej niż 60 mg/kg masy ciała.

Przytoczone wartości dotyczą podania doustnego.

Kiedy i jak paracetamol jest toksyczny?

Wśród przyczyn zatrucia lekami wymienia się:

• omyłkowe zażycie leku (szczególnie w przypadku dzieci),
• celowe użycie dużej dawki w celach samobójczych,
• przedawkowanie wynikające z błędnego stosowania (np. kilku preparatów na przeziębienie, z których każdy zawiera dużą ilość tej substancji).

Może zdarzyć się również zatrucie wynikające z długotrwałego przyjmowania leku w dawkach leczniczych. Może to być spowodowane kumulowaniem się substancji w organizmie w związku ze złym jego metabolizmem. Dlatego też wpływ na toksyczność danego leku mają czynniki osobnicze, takie jak wiek, płeć, masa ciała czy też stan zdrowia. Bardzo często ostrym zatruciom lekami towarzyszy stan upojenia alkoholowego, który dodatkowo potęguje toksyczne działanie leków. Tak jest w przypadku paracetamolu – te same enzymy metabolizują lek i alkohol.

Paracetamol jest metabolizowany w wątrobie i w dawkach terapeutycznych wydalany jest z organizmu w postaci siarczanu i glukuronidu. W wyniku przemian zachodzących w organizmie otrzymujemy jako jeden z produktów metabolizmu substancję silnie toksyczną dla komórek wątroby (N-acetylo-p-benzochinoiminę). Podczas stosowania dawek leczniczych substancja ta ulega detoksykacji na drodze sprzęgania z cząsteczkami glutationu, w związku z czym nie dochodzi do uszkodzenia komórek wątroby. Za minimalną dawkę toksyczną uznaje się wartości od 8 do 10 g, oznacza to przyjęcie około 10 tabletek po 500 mg, czyli jeden blister.

Objawy zatrucia paracetamolem

Objawy zatrucia paracetamolem pojawiają się dopiero po kilkudziesięciu godzinach od zażycia leku. Można spodziewać się cofnięcia objawów w okresie 5–6 dni, jeśli w ciągu pierwszych 4 dni nie rozwinie się martwica komórek wątroby. W takiej sytuacji możliwe jest nawet całkowite wyleczenie bez trwałych zmian czynnościowych lub strukturalnych wątroby i następuje ono zazwyczaj w przeciągu 2–3 tygodni.

W bardzo ciężkim zatruciu paracetamolem może dojść do zgonu i najczęściej ma to miejsce w 4 lub 6 dobie. Śmierć następuje w bardzo silnych bólach w wyniku powikłań po bardzo ciężkim uszkodzeniu wątroby.

Przebieg ostrego zatrucia paracetamolem zazwyczaj dzieli się na cztery podstawowe fazy, charakteryzujące się następującym przebiegiem:

• faza I zaczyna się po około 30 minutach od zażycia leku i może trwać nawet do 24 godzin – przebieg bezobjawowy lub łagodny i mało specyficzny – nudności, wymioty, bóle brzucha, brak apetytu, nadmierna potliwość, bladość skóry i osłabienie,
• faza II od 24 do 72 godzin po przyjęciu dawki toksycznej leku – objawy fazy I ustępują, ale pojawiają się bóle w prawym podżebrzu, a w badaniach odnotowuje się wzrost aktywności enzymów wątrobowych,
• faza III trwa od 72 do 96 godzin – nawrót nudności i wymiotów, zażółcenie powłok skórnych, postępująca niewydolność wątroby, zespół wątrobowo-nerkowy, encefalopatia wątrobowa,
• faza IV może trwać od 4 dni nawet do 2 tygodni od momentu przyjęcia leku – cofanie się objawów fazy III, jeśli w ciągu pierwszych 4 dni nie doszło do zgonu pacjenta, uszkodzenie wątroby zanika w czasie kilku tygodni leczenia.

Uszkodzenie nerek następuje zazwyczaj między 24 a 72 godziną i u większości pacjentów ma charakter przemijający.

Czytaj również: Śpiączka wątrobowa – co to jest? Przyczyny, objawy, leczenie, rokowania

Co zrobić w razie zatrucia paracetamolem?

W przypadku podejrzenia zatrucia paracetamolem bardzo ważne jest, aby jak najszybciej (najlepiej do 12 godzin) rozpocząć podawanie leku o nazwie N-acetylocysteina. Jest to substancja uznawana za specyficzną odtrutkę. Co ciekawe, dostępna jest ona w każdej aptece pod nazwą handlową ACC – to popularny lek rozrzedzający wydzielinę w drogach oddechowych. Oczywiście w stanach zagrożenia życia substancja podawana jest dożylnie.

Mechanizm działania odtrutki na zatrucie paracetamolem polega na dostarczeniu wątrobie brakujących cząsteczek glutationu, który może unieczynnić występujący w nadmiarze toksyczny metabolit. Rzadziej stosowaną odtrutką, ze względu na mniejszą skuteczność, jest metionina.

Do 4 godzin po zażyciu toksycznej dawki leku można zastosować także węgiel aktywowany, który ma za zadanie związać znajdujący się w przewodzie paracetamol, zanim zdoła się on przedostać do krążenia. Stosuje się go w dawce 1 g/kg masy ciała.

Gdy zażycie toksycznej dawki paracetamolu zostanie zauważone niemalże natychmiast (maksymalnie do godziny po tym zdarzeniu) można również zastosować płukanie żołądka. Po przekroczeniu godziny zabieg ten traci sens, ponieważ w przewodzie pokarmowym znajdują się już śladowe ilości leku.