Upośledzenie umysłowe (oligofrenia) – przyczyny, stopnie upośledzenia, jak rozpoznać?

Oligofrenia – definicja

Oligofrenia, jak mówi definicja to „małomyślenie” i oznacza ono znaczne obniżenie poziomu rozwoju intelektualnego. Oligofrenia określana jest też jako zahamowanie rozwoju psychicznego, niepełnosprawność intelektualna czy upośledzenie rozwoju psychicznego. Należy jednak podkreślić, że w obowiązującej klasyfikacji ICD-10 widnieje upośledzenie umysłowe i właśnie z tą nazwą spotkamy się w dokumentacji medycznej czy podczas wizyty w oddziale szpitalnym.

Upośledzeniu ulegają zdolności poznawcze, mowa, umiejętności społeczne, funkcje motoryczne, zdolności adaptacyjne. Deficyty te ujawniają się w dbaniu o zdrowie, prowadzeniu domu, możliwości w zakresie uczenia się i pracy, komunikacji z innymi. Aby postawić rozpoznanie o występowaniu upośledzenia umysłowego potrzebna jest holistyczna ocena funkcjonowania psychospołecznego, a pomiar IQ ma tylko znaczenie orientacyjne.

Najwięcej obserwowanych przypadków to upośledzenie o stopniu lekkim. Przyczyny upośledzenia umysłowego podzielono na kilka grup: czynniki genetyczne, czynniki działające w okresie ciąży i połogu oraz czynniki działające w okresie dzieciństwa.

Niektóre przypadki występowania upośledzenia umysłowego wynikają ze skrajnego zaniedbywania emocjonalnego i fizycznego, braku stymulacji rozwoju. Obraz kliniczny niedorozwoju umysłowego, zależy w dużej mierze od stopnia upośledzenia.

Upośledzenie umysłowe – stopnie i klasyfikacja

Naukowcy podzielili upośledzenie umysłowe na cztery stopnie, uwzględniając głębokość zaburzenia rozwoju. Wyróżniamy następujące stopnie niepełnosprawności intelektualnej:

• upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim (wg ICD-10, IQ 50-69), zaburzenie rozwojowe nie jest widoczne w pierwszych latach życia. Osoby takie są samodzielne, potrafią dobrze funkcjonować w społeczeństwie, ich życie rodzinne przebiega prawidłowo;
• upośledzenie umysłowe o stopniu umiarkowanym (IQ 35-49), osoby takie mogą nabywać umiejętności samoobsługowe, potrafią poruszać się w dobrze znanym terenie, mogą pracować pod nadzorem, dobrze adaptują się do życia w społeczeństwie;
• upośledzenie umysłowe o stopniu znacznym (IQ 20-34), u takich osób mowa ograniczona jest do bardzo prostych zdań, rozwija się dopiero po okresie dzieciństwa, jako dorośli mogą nauczyć się prostych prac, które są wykonywane pod ścisłym nadzorem;
• upośledzenie o umysłowe o stopniu głębokim (IQ <20), stanowi 1–2 proc. z upośledzeniem umysłowym, u takich osób mowa nie wykształca się w ogóle bądź jest ograniczona do pojedynczych słów, są zdolne do utrzymania kontaktu emocjonalnego z opiekunami. Według literatury w upośledzeniu głębokim bardzo ważną rolę odgrywają genetyczne zaburzenia.

Osobom z niepełnosprawnością umysłową o stopniu głębokim znacznie częściej towarzyszą uszkodzenia narządów wewnętrznych, wady rozwojowe oraz organiczne uszkodzenia mózgu. Około 85% osób z niepełnosprawnością umysłową to osoby upośledzone w stopniu lekkim.

Obniżona sprawność umysłowa predysponuje do występowania różnorodnych zaburzeń psychicznych, na przykład zaburzeń lękowych, nastroju, zaburzenia zachowania, kontroli impulsów, nadruchliwość.

Upośledzenie umysłowe – przyczyny

Zgłębienie przyczyn upośledzenia umysłowego jest bardzo ważne, gdyż dzięki temu możemy podjąć działania zapobiegające powstawaniu upośledzenia.

Do upośledzenia umysłowego może dojść w wyniku działania czynników szkodliwych w czasie ciąży, takich jak niektóre infekcje wirusowe i bakteryjne, czynniki chemiczne i fizyczne, przewlekłe choroby matki. Embrionopatia poróżyczkowa, wrodzone zakażenie wirusem cytomegalii, objawowa toksoplazmoza wrodzona mogą doprowadzić do zahamowania rozwoju psychicznego.

Do związków chemicznych mogących powodować oligofrenię u dziecka zaliczyć możemy przyjmowane w czasie ciąży przez matkę leki przeciwpadaczkowe czy alkohol. Niekorzystny wpływ na mózg dziecka mają choroby matki, takie jak nadciśnienie tętnicze, cukrzyca. Do czynników mogących mieć wpływ po okresie okołoporodowym zaliczyć możemy urazy czaszki, zatrucia lekami, tlenkiem węgla, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie mózgu.

Zaburzenie metaboliczne mogące przebiegać z niepełnosprawnością umysłową to m.in. fenyloketonuria, galaktozemia, mukopolisacharydoza, choroba Niemanna-Picka, zespół Taya-Sachsa. Do wybranych zaburzeń przebiegających z upośledzeniem umysłowym w wyniku nieprawidłowości chromosomowych możemy zaliczyć:

• zespół Downa,
• zespół Angelmana,
• zespół Pradera-Willego,
• zespół Jacobsena,
• zespół kociego krzyku – Cri du Chat,
• zespół Pataua,
• zespół łamliwego chromosomu X,
• stwardnienie guzowate,
• zespół Turnera,
• zespół Klinefeltera.

Do całościowych zaburzeń rozwoju przebiegających z niepełnosprawnością umysłową możemy wymienić:

• autyzm dziecięcy,
• zespół Retta,
• dziecięce zaburzenia dezintegracyjne,
• zaburzenie hiperkinetyczne z towarzyszącym upośledzeniem umysłowym i ruchami stereotypowymi.

Zaburzenia neurologiczne mogące przebiegać z zaburzeniem rozwoju umysłowego to m.in.:

• padaczki,
• mózgowe porażenie dziecięce,
• wady wrodzone mózgu,
• stany po urazach czaszkowo-mózgowych,
• stany po infekcyjnych chorobach centralnego układy nerwowego,
• brak zakrętów kory mózgu,
• wady wrodzone rdzenia kręgowego.

Czytaj również: Zespół Edwardsa – co to? Przyczyny, objawy, diagnostyka, leczenie, rokowanie

Oligofrenia – jak rozpoznać deficyt intelektualny?

Obraz kliniczny niedorozwoju umysłowego, zależy w dużej mierze od stopnia upośledzenia.

Niepełnosprawność intelektualna w stopniu lekkim w pierwszych latach życia rozwój dziecka może przebiegać prawidłowo, pierwsze widoczne objawy dostrzegane są dopiero, gdy dziecko rozpoczyna edukację w szkole lub przygodę z przedszkolem. Co najczęściej zwraca naszą uwagę u takich dzieci? Prymitywne zabawy, niestałość emocjonalna, impulsywność, zmniejszona odpowiedzialność. Osoby te mogą zdobyć zasadnicze wykształcenie zawodowe i jako dorośli pracować. Osoby z niepełnosprawnością w stopniu lekkim potrafią funkcjonować samodzielnie, czytać, pisać, dbać o siebie i innych.

Niedorozwój umysłowy o stopniu umiarkowanym sprawia, że u osób z tym rodzajem upośledzenia rozwój psychoruchowy oraz rozwój mowy są opóźnione, słownictwo jest ubogie. Osoby te są w stanie nauczyć się czytać i pisać, ale rozumieją tylko proste teksty. Potrafią nauczyć się korzystania z prostych urządzeń, samodzielnie poruszać się po znanych sobie trasach, potrafią sprzątać, szyć, robić zakupy korzystać ze środków komunikacji. Mogą pracować będąc pod nadzorem innych osób. Mają silną potrzebę kontaktów społecznych, ale należy pamiętać, że wymagają wsparcia innych osób.

Upośledzenie umysłowe znaczne powoduje, że u tych osób mowa rozwija się dopiero po okresie dzieciństwa. W szkole porozumiewają się za pomocą niewielkiego zasobu słownictwa. Również dobrze adaptują się do życia w społeczeństwie. Osoby z tym stopniem niepełnosprawności umysłowej są w stanie nauczyć się unikania bezpośredniego zagrożenia, pielęgnacji siebie.

Osłabienie rozwoju umysłowego o stopniu głębokim sprawia, że osoby te jeżeli w ogóle mówią, wypowiadają tylko pojedyncze słowa, rozumieją tylko proste polecenia. U niektórych występują dodatkowe wady wzroku, słuchu, narządów wewnętrznych.

Oligofrenia – jak leczyć upośledzenie umysłowe?

Istnieje możliwość zapobiegania niektórym przyczynom upośledzenia umysłowego, jak edukacja w ciąży, opieka położnicza, szczepienia ochronne np. dziewcząt przeciwko różyczce. Schorzeniom, takim jak alkoholowy zespół płodowy można zapobiec rezygnując ze spożywania alkoholu w ciąży.

U podstaw opieki nad osobami z niepełnosprawnością intelektualną leżą różnorodne formy rehabilitacji zapobiegające pogłębianiu się upośledzenia, stymulację rozwoju, usprawnianie nieprawidłowych funkcji, wychowanie dostosowane do wieku. Terapeutami powinni być także rodzice.

Dzieci z niepełnosprawnością umysłową mogą chodzić do szkół specjalnych czy szkół integracyjnych, gdzie mogą nauczyć się zawodu, rozwijać umiejętności społeczne. Bardzo istotne jest leczenie schorzeń towarzyszących, na przykład gdy u osoby upośledzonej występują drgawki.

Leczenie zaburzeń psychicznych osób z niepełnosprawnością intelektualną powinno być oparte o staranną analizę czynników leżących u ich podłoża. Jeżeli u pacjenta obserwuje się bardzo nasilone zachowania agresywne pomocne może być zastosowanie farmakoterapii w postaci neuroleptyków, leków normotymicznych (stabilizujących zaburzenia nastrojów), inhibitorów wychwytu zwrotnego serotonin.

Lekarz zanim rozpocznie farmakoterapię pacjenta musi indywidualnie rozważyć każdy przypadek, przeanalizować korzyści oraz ryzyko działań niepożądanych.

Rodzice dzieci z niepełnosprawnością umysłową powinni otrzymać odpowiednie wsparcie psychologiczne oraz specjalnie dostosowaną psychoedukację dotyczącą sposobu radzenia sobie z problemami ich dzieci z formami rehabilitacji.