Upośledzenie umysłowe u dzieci

Co to jest niepełnosprawność intelektualna?

Najogólniej rzecz ujmując, upośledzenie umysłowe u dzieci, będąca efektem nieprawidłowego rozwoju mózgu, sprowadza się do obniżonej sprawności intelektualnej dziecka, co w konsekwencji prowadzi do trudności w adaptacji do warunków życiowych, a także utrudnia samodzielne funkcjonowanie.

W zależności od wielkości tego deficytu, upośledzenie umysłowe u dzieci dzielimy na lekkie (najczęstsze, bo stanowiące około 85% przypadków), umiarkowane, znaczne i głębokie. Sprawność intelektualną ocenia się ilorazem inteligencji (IQ) oznaczanym za pomocą testów (stosuje się np. skalę inteligencji Wechslera). Wartości równe i niższe niż IQ 70 świadczą o obniżonej sprawności intelektualnej. Ocena IQ może być fałszywie zaniżona ze względu na różnice między dziećmi po względem pochodzenia, przynależności do warstwy społecznej, ograniczenia ruchowe, nieznajomość języka itp. Dlatego ważna jest dodatkowa ocena radzenia sobie z codziennymi wyzwaniami, takimi jak porozumiewanie się i nawiązywanie kontaktów z innymi ludźmi, uczenie się czy dbałość o siebie.

Jak już wspomniano, upośledzenie umysłowe u dzieci dzieli się w zależności od stopnia problemu. Podział ten prezentuje się następująco:

• stopień lekki (IQ 69–50, dziecko osiąga w rozwoju poziom 11-latka) – dziecko może mieć trudności w nauce, obserwuje się opóźniony rozwój mowy; w starszym wieku będzie w stanie wykonywać proste prace i dbać o siebie samodzielnie, nie ma umiejętności myślenia abstrakcyjnego;

• stopień umiarkowany (IQ 35–49, osiąga poziom 7-latka) – dziecko ma ograniczone możliwości językowe, ograniczone umiejętności rozumienia, ma trudność w rozumieniu i przestrzeganiu norm społecznych, z opóźnieniem pojawiają się nawyki higieniczne, rozwój ruchowy jest także spowolniony; dziecko może wykonywać proste prace, ale pod nadzorem, pełna samodzielność raczej nie jest możliwa do osiągnięcia;

• znaczna niepełnosprawność intelektualna (IQ 20–34, osiąga poziom 3–6-latka), upośledzone są też czynności ruchowe, znacznie ograniczona jest umiejętność porozumiewania się, dziecko wymaga stałej opieki;

• głęboka niepełnosprawność intelektualna (IQ < 20, osiąga poziom maksymalnie 3-latka) – dziecko zwykle wymaga stałej opieki w profesjonalnym ośrodku.

Niepełnosprawność intelektualna – przyczyny

Etiologia prawie połowy przypadków upośledzenia umysłowego u dzieci jest trudna do zidentyfikowania. Deficyt intelektualny może pojawić się w przebiegu chorób genetycznych, takich jak np. zespół Downa, zespół Pradera–Williego czy zespół łamliwego chromosomu X.
Możliwą przyczyną są także następujące zaburzenia przedporodowe:

• infekcje wewnątrzmaciczne (toksoplazmoza, różyczka, cytomegalia),

• zażywanie przez kobietę w ciąży substancji psychoaktywnych (alkohol, narkotyki),

• powikłania w trakcie ciąży (np. stan przedrzucawkowy).

Inne przyczyny, które mogą zaistnieć w okresie okołoporodowym to: krwotok wewnątrzczaszkowy w efekcie urazu okołoporodowego, niedotlenienie okołoporodowe, infekcje wrodzone, wcześniactwo.

Pewną rolę w powstaniu upośledzenia umysłowego u dzieci odgrywają również czynniki środowiskowe, np. brak stymulacji rozwoju – dotyczyć to może zarówno umiejętności motorycznych, jak i mówienia, ponadto przemoc czy wykorzystywanie. Z ryzykiem rozwoju niepełnosprawności intelektualnej wiąże się także przebycie różnych chorób obejmujących ośrodkowy układ nerwowy, np. zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu, padaczka, urazy głowy.
Inne możliwe przyczyny somatyczne to np. niedoczynność tarczycy – nierozpoznana odpowiednio wcześnie po urodzeniu może mieć tragiczne skutki (na szczęście obecnie każdy noworodek jest rutynowo badany pod tym kątem).

Niepełnosprawność intelektualna – jak sobie radzić?

W pierwszej kolejności należy zapobiegać pojawieniu się sytuacji sprzyjających rozwojowi upośledzenia umysłowego u dzieci, tzn. niezbędna jest prawidłowa opieka nad kobietą ciężarną. Wskazane jest wykonywanie badań w ciąży w kierunku infekcji wirusowych czy pasożytniczych (toksoplazmoza), uświadamianie kobietom szkodliwości spożywania alkoholu czy zażywania narkotyków w ciąży. Badania prenatalne pozwalają na szybkie wychwycenie niektórych nieprawidłowości i odpowiednie przygotowanie się do możliwych komplikacji w trakcie i po porodzie.
Postępowanie z dzieckiem z upośledzeniem umysłowym obejmuje szereg zajęć terapeutycznych mających na celu stymulację jego rozwoju. W razie konieczności stosowane są środki farmakologiczne (np. w celu opanowania napadów agresji czy objawów psychotycznych). Ponad wszystko ważna jest edukacja rodziny i udzielenie jej wsparcia.