ABA w terapii autyzmu – czym jest i jak działa?

Na czym polega ABA i co jest celem tej terapii?

Najprościej rzecz ujmując, Applied Behavior Analysis obejmuje analizę zachowań autystycznego dziecka, a następnie modyfikacje tychże zachowań za pomocą bodźców pozytywnych i negatywnych (kar i nagród).

Modyfikacji zachowania dokonuje się za pomocą wzmocnienia pozytywnego i wzmocnienia negatywnego. Pozytywne wzmocnienie to nagroda (pochwała, ulubiony deser lub zabawka), która ma zwiększyć częstotliwość występowania docelowego zachowania u dziecka w przyszłości. Przykładowo, nagroda w postaci deseru za zjedzenie całego obiadu ma finalnie skutkować częstszym jedzeniem obiadu w całości przez dziecko. Wzmocnienie negatywne z kolei to usunięcie elementu odbieranego negatywnie przez dziecko. Przykładowo, dobre wyniki w szkole skutkują skróceniem czasu nauki w domu.

Ostatecznym celem ABA jest ustanowienie i wzmocnienie społecznie ważnych zachowań. Takie zachowania mogą obejmować umiejętności społeczne, komunikacyjne i codzienne.

Jak wygląda terapia ABA?

Terapeuci stosują różne techniki, aby wzmocnić pozytywne zachowania i zminimalizować negatywne zachowania. Są to, przykładowo:

1. Dyskretne szkolenie próbne (discrete trial training)

Terapeuta udzieli podpowiedzi, zapyta o pożądane zachowanie i nagrodzi je pozytywnym wzmocnieniem. Ten proces jest następnie powtarzany, aż żądane zachowanie zostanie wykonane autonomicznie przez pacjenta.

1. Modelowanie

Modelowanie polega na demonstrowaniu pożądanego zachowania. Terapeuta przedstawia przykłady tego, czego oczekuje się od pacjenta. Na przykład, dziecko może zostać poinstruowane, aby uścisnąć dłoń podczas spotkania z nową osobą lub podziękować, gdy otrzyma przedmiot.

1. Systemy wzmacniające

Terapeuci ABA używają systemów wzmacniających, aby skłonić pacjentów do określonych zachowań. Jeśli dziecko nie angażuje się w odpowiednie zachowanie, może zostać poproszone o ponowną próbę lub ukarane. Jeśli zachowuje się poprawnie, może otrzymać nagrodę lub pozytywne wzmocnienie w postaci pochwały.

ABA – krytyka

ABA jest krytykowana za skupienie się na wywoływaniu pożądanych efektów bez zrozumienia, skąd wynikają takie lub inne zachowania u dziecka.

Terapie ABA w niewielkim stopniu uwzględniają specyfikę funkcjonowania umysłu autystycznego, skupiając się na tym, co jest niepożądane z punktu widzenia relacji ze środowiskiem. Tak więc zachowaniem niepożądanym może być np. nieutrzymywanie kontaktu wzrokowego z terapeutą czy stimowanie w czasie sesji, pomimo że obie te cechy uznawane są za normalny sposób funkcjonowania osób autystycznych. W efekcie takie dzieci są pozbawione naturalnych sposobów radzenia sobie ze stresem.

Na polskich stronach dotyczących ABA można przeczytać:

„ABA jest metodą wykorzystującą prawa uczenia się takie jak warunkowanie klasyczne i instrumentalne w pracy z osobami z zaburzeniami rozwojowymi (w tym z dziećmi z autyzmem najczęściej). Pojęcia te brzmią obco, tymczasem są nam bliższe niż się wydaje, a o warunkowaniu klasycznym wielu z nas słyszało dzięki eksperymentowi Ivana Pawłowa – który twierdził, że podanie psu pokarmu do pyska wywołuje u niego wydzielanie śliny. Nazwał tę reakcję bezwarunkową, ponieważ występuje bez uczenia się, pokarm jest bodźcem bezwarunkowym dla tej reakcji. Dzięki warunkowaniu klasycznemu możemy uzyskać reakcję wydzielania śliny na dowolny obojętny sygnał, wystarczą jedynie regularne powtórzenia w obecności bodźca bezwarunkowego”.

Eksperymenty związane ze sztucznym wykształcaniem warunkowania klasycznego (zwłaszcza obejmującego bodźce negatywne) u dzieci powszechnie uznawane są za nieetyczne. Przykładem może być wykorzystujący to samo zjawisko eksperyment z udziałem niemowlęcia o pseudonimie Mały Albert, u którego w 1920 psycholog John Watson wywoływał warunkową reakcję emocjonalną (strach) na widok białego szczura. Sam proces warunkowania polegał na jednoczesnym pokazywaniu dziecku zwierzęcia i uderzaniu młotkiem w metalowy pręt w celu przestraszenia chłopca.

Warunkowanie klasyczne, chociaż przynosi skutki w postaci określonych reakcji emocjonalnych i zachowań, nie powinno być stosowane u ludzi, przede wszystkim dlatego, że opiera się na nieracjonalnym reagowaniu na określone bodźce, co przekreśla jakiekolwiek zrozumienie celu nauki.

Czytaj również: Maskowanie objawów w ASD (zaburzenia ze spektrum autyzmu)

ABA a PTSD

Badania sugerują, że osoby w spektrum autyzmu są bardziej narażone na rozwinięcie zespołu stresu pourazowego (PTSD) niż ogół społeczeństwa. Wiąże się to ze zmniejszoną liczbą receptorów GABA (receptorów błonowych wiążących kwas γ-aminomasłowy) w komórkach nerwowych osób z tej grupy. Naturalną funkcją tych receptorów jest hamowanie aktywności neuronu.

W przypadku PTSD często dochodzi do zaburzeń działania receptorów kwasu γ-aminomasłowego. Osoba z tym zaburzeniem wchodzi w stan hiperaktywności, charakteryzujący się problemami z koncentracją czy snem, stanami lękowymi czy zaburzeniami nastoju. Osoby doświadczające PTSD mają większe szanse na ponowne doświadczenie traumy w przyszłości właśnie z uwagi na hiperaktywność. Jeśli więc osoby w spektrum autyzmu naturalnie mają obniżoną liczbę receptorów GABA, ich hiperaktywny układ nerwowy jest bardziej podatny na PTSD.

Co więcej, badania wskazują, że aż 46% osób w spektrum mających doświadczenia z terapią ABA wykazuje objawy zespołu stresu pourazowego. Prawdopodobieństwo wystąpienia PTSD zwiększało się wraz z czasem trwania terapii ABA – osiemnastomiesięczne autystyczne niemowlę, które spędzało 40 godzin tygodniowo na zajęciach w stylu ABA, rozwinęło symptomy stresu pourazowego w ciągu sześciu tygodni. Dorośli autystycy, którzy doświadczyli terapii ABA w dzieciństwie, mieli także wyraźnie zaniżoną samoocenę, obraz własnego ciała i częściej odczuwali wstyd w czasie codziennych interakcji z otoczeniem.

Opinia osób autystycznych o ABA

Samorzecznicy osób w spektrum autyzmu w przeważającej większości mają negatywną opinię o ABA.

„[ABA] Zamiast uczyć je [dzieci] rozumieć ich potrzeby sensoryczne i opowiadać się za ich zaspokojeniem, uczy te potrzeby ignorować. Wiem, że ABA domaga się uwagi dziecka, ale odmawia zwrócenia uwagi, gdy dziecko uwagi potrzebuje”, pisze C. L. Lynch, autorka książek dla młodzieży i kobieta w spektrum autyzmu.

Portal „Spectrum News” zbiera opinie osób autystycznych, także tych, których poddano terapii ABA w dzieciństwie. „Podstawowym problemem związanym z ABA jest to, że nacisk kładzie się na zmianę zachowań, aby dziecko z autyzmem wyglądało na nieautystyczne, zamiast próbować zrozumieć, dlaczego dana osoba wykazuje określone zachowanie”, stwierdza mężczyzna o pseudonimie Reid, który brał udział w terapii przez trzy lata, od chwili skończenia drugiego roku życia. „Zajęło mi dużo czasu, zanim nie wstydziłem się bycia autystycznym, a to tylko dlatego, że miałem szansę uczyć się od innych autystycznych osób być dumnym z tego, kim jestem”.

Czytaj również: Autyzm u dorosłych – czym się objawia i jak wygląda życie dorosłych z autyzmem?