Maskowanie objawów w ASD (zaburzenia ze spektrum autyzmu)

Czym jest „maskowanie” u osób z ASD?

Maskowanie objawów autyzmu polega na modyfikacji własnego zachowania w taki sposób, aby lepiej się wpasowywało w normy powszechnie przyjęte w danej społeczności.

Proces przyswajania norm społecznych zaczyna się we wczesnym dzieciństwie. Wzorce zachowań, jakie dziecko obserwuje i próbuje naśladować, nie uwzględniają jednak specyfiki funkcjonowania umysłu autystycznego. Niektóre z norm (przykładowo – utrzymywanie kontaktu wzrokowego z rozmówcą) mogą być dla dziecka w spektrum autyzmu nienaturalne, pomimo że otoczenie uznaje je za pożądane.

Dla wielu osób z ASD umiejętność dostosowywania się do norm obowiązujących w danej grupie to coś, co pozwala uniknąć wykluczenia, przypięcia łatki dziecka czy nastolatka „dziwnego”, „aspołecznego” czy wręcz „nienormalnego”. Maskują się częściej dziewczynki oraz osoby z IQ powyżej normy, ale pewną formę maskowania stosuje aż 70% autystów.

Czemu autyści się maskują?

Według badań, powodem maskowania jest przede wszystkim chęć uniknięcia ostracyzmu, odrzucenia i przemocy ze strony grupy rówieśniczej. Dzieci i nastolatkowie w spektrum autyzmu doświadczają przemocy w szkole aż cztery razy częściej niż ich nieautystyczni koledzy i koleżanki.
Nauka maskowania jest więc ceną, którą autyści płacą za akceptację w społeczeństwie.

Przykłady maskowania w ASD

Maskowanie może przyjmować najróżniejsze formy – od prostych sztuczek ułatwiających codzienne kontakty z innymi, poprzez wytworzenie całej sztucznej persony, istniejącej po to, aby wydawać się „normalnym”.

Przede wszystkim maskujące się osoby z ASD unikają zachowań typowych dla osób w spektrum, takich jak: brak potrzeby utrzymywania kontaktu wzrokowego z rozmówcą, odmienna mimika, ton głosu czy mowa ciała (bądź ich brak), stimy (powtarzalne zachowania autostymulujące), przywiązanie do rutyny, skupienie na własnych, niekiedy bardzo oryginalnych zainteresowaniach, brak potrzeby small talku itp. itd.

Drugim elementem maskowania jest przyswojenie zachowań, które mają upodobnić autystę do rówieśników, sprawić, że będzie lubiany. Przykładowo, nastolatka może kopiować sposób bycia, ubioru i zainteresowania popularnych koleżanek z klasy. Celem tego wszystkiego jest chęć wtopienia się w tłum, zdobycia sympatii i nie wyróżniania za bardzo. Osoby w spektrum autyzmu często albo nie wierzą, że ich „prawdziwe ja” może być szanowane czy lubiane, albo maskują się praktycznie przez całe życie, przez co mają wręcz problemy z określeniem, co jest ich prawdziwą osobowością.

Jak maskowanie wpływa na osoby z ASD?

Maskowanie może dawać pewne korzyści. Dostosowując się do norm wymaganych przez otoczenie, autyście łatwiej jest osiągnąć niektóre wyznaczone cele – takie jak zdobycie odpowiedniego wykształcenia czy utrzymanie pracy.

Badacze podkreślają jednak, że tego typu ciągłe udawanie wymaga nieustannego mentalnego wysiłku, którego można byłoby całkowicie uniknąć. Autysta, który ciągle się zmusza do zachowań dla niego nienaturalnych, mógłby spożytkować te zasoby w bardziej produktywny sposób.
Maskowanie wpływa też negatywnie na zdrowie psychiczne – takie osoby zazwyczaj przejawiają większe tendencje do rozwoju depresji i stanów lękowych. Wieloletnie maskowanie objawów ASD koreluje także dodatnio z próbami samobójczymi oraz zjawiskiem, które określa się mianem „autistic burnout” – wypaleniem i fizycznym wyczerpaniem spowodowanym maskowaniem, często powiązanym dodatkowo z przestymulowaniem sensorycznym.

Maskowanie objawów ASD a diagnoza

Osoby z ASD, które się maskują, bywają dużo trudniejsze do zdiagnozowania. Jest to problem o tyle powszechny, że kryteria diagnostyczne autyzmu dziecięcego do niedawna w ogóle pomijały zjawisko maskowania, zakładając, że dziecko w spektrum będzie się raczej izolowało niż dążyło do bycia zaakceptowanym przez grupę. Z tego powodu większe szanse na wczesną diagnozę mają dzieci w spektrum autyzmu, niektóre są jednocześnie niepełnosprawne intelektualnie (obniżona zdolność do nauki maskowania), chłopcy (dzieci płci męskiej w mniejszym stopniu socjalizuje się do bycia częścią grupy, a bardziej – do indywidualizmu i rozwoju własnych zainteresowań) czy dzieci z ASD ze specyficznymi trudnościami, których nie potrafią zamaskować (np. skrajna wrażliwość na niektóre bodźce).

Maskujące się dzieci z ASD często określa się mianem grzecznych i stroniących od konfliktów w szkole, ale mających specyficzne problemy emocjonalne w domu. Jako że dzieci zazwyczaj czują się w domu bezpieczniej, czują mniejszy przymus maskowania swoich rzeczywistych emocji. Przykładowo, dziewczynka, która w szkole nie wyróżnia się w żaden sposób zachowaniem od rówieśników, w domu może przejawiać więcej cech skłaniających ku diagnozie w kierunku ASD. Maskujący się autyści często mają dwie twarze – tę, którą pokazują w szkole/pracy oraz tę, którą widzą jedynie ich bliscy.

Jako że maskowanie nierozerwalnie wiąże się z frustracją z powodu konieczności „udawania”, maskujące się dzieci z ASD często trafiają do specjalistów z powodu zaburzeń zachowania – częstych ataków płaczu czy złości, w czasie których rozładowują nagromadzone negatywne emocje.
Zarówno dzieci, jak i dorośli z ASD, którzy stosują maskowanie, są bardzo często błędnie diagnozowani pod kątem choroby afektywnej dwubiegunowej czy osobowości typu borderline. Dodatkowo, jako że maskowanie ASD sprzyja rozwojowi zaburzeń psychicznych, dorosłe osoby z ASD mogą otrzymać prawidłową diagnozę dopiero przy okazji leczenia depresji czy zaburzeń lękowych. Zdarza się, diagnoza spektrum autyzmu pada dopiero trzydziestej czy czterdziestej dekadzie życia pacjenta.

Jak można pomóc maskującym się osobom w spektrum autyzmu?

Problem, którego doświadczają niezdiagnozowane osoby z ASD, wynika w dużym stopniu z niskiej świadomości na temat spektrum autyzmu.

Istnieje pewne wyobrażenie autystów jako osób skupionych na sobie, własnych zainteresowaniach, odrzucających wszelkie próby nawiązania z nimi relacji, całkowicie pozbawionych jakichkolwiek kompetencji społecznych. Dziecko podejmujące ciągłe próby nauki tychże kompetencji, aby nie odstawiać od grupy, nie przystaje do tego wyobrażenia.

Nade wszystko należy zdawać sobie sprawę, że maskowanie jest odpowiedzią na potrzebę akceptacji, z którą muszą mierzyć się osoby na spektrum od wczesnego dzieciństwa. Jeśli więc dziecko czuje, że zostanie zaakceptowane, nawet jeśli będzie się zachowywać „dziwnie” w otoczeniu bliskich, istnieje szansa, że nie będzie się maskować w domu – co z kolei daje szanse na wczesną diagnozę.
Powszechna wiedza na temat ASD pomaga także osobom dorosłym. Osoby dorosłe w spektrum potrafią częstokroć się samozdiagnozować, na podstawie wiedzy o przeżytych w dzieciństwie trudnościach.

Niestety, w Polsce diagnostyka dorosłych z ASD jest znacznie utrudniona. Bardzo niewiele ośrodków prowadzi działalność tego typu, niewielu też jest specjalistów zajmujących się spektrum autyzmu u osób dorosłych. Pełna diagnostyka wymaga testów oraz konsultacji zarówno z psychologiem klinicznym, jak i psychiatrą, a także pogłębionego wywiadu z pacjentem. Proces diagnozy nie jest refundowany przez NFZ.