Śmierć kliniczna – definicja, czas trwania i szanse na przeżycie

Śmierć kliniczna i etapy umierania człowieka

Śmierć jest to trwałe i nieodwracalne ustanie czynności życiowych organizmu. Na podstawowe przyczyny śmierci składa się ustanie czynności ośrodkowego układu nerwowego, układu krążenia i układu oddechowego. Jeżeli stwierdzi się brak tętna, brak tonów serca, oddechu, zanik odruchów nerwowych, głęboką śpiączkę, bladość powłok skórnych, bezwładne ułożenie ciała, rozszerzenie źrenic, oziębienie kończyn, nie można orzec zgonu. Są to niepewne znamiona śmierci.

Proces umierania człowieka dzieli się na następujące etapy:

• życie zredukowane, w którym dochodzi do osłabienia czynności fizjologicznych podstawowych układów;
• życie minimalne – deregulacja czynności mózgu, serca i płuc;
• śmierć pozorna (letarg) – życie minimalne, które stwarza pozory śmieci – znaczna bradykardia, bradypnoe (zwolniony oddech), brak świadomości i niewykrywalne odruchy głębokie mózgu;
• śmierć kliniczna – ustanie oddychania, krążenia i przepływu mózgowego, objawy śmierci klinicznej to: brak oddechu, brak tętna, brak ciśnienia tętniczego, zanik odruchów ścięgnistych, brak reakcji bólowej na bodziec zewnętrzny;
• życie pośrednie – można wywołać reakcje tkankowe, tzw. interletalne;
• śmierć osobnicza – stan uważany za decydujący o uznaniu za zmarłego;
• śmierć biologiczna – definitywne wygasanie wszystkich czynności życiowych tkanek i komórek.

Śmierć kliniczna a agonia

Mianem agonii określa się życie zredukowane i minimalne. Agonia (vita minima lub vita reducta) to stan labilnej równowagi między życiem a śmiercią. Śmierć kliniczna jest natomiast przedsionkiem śmierci biologicznej, rzeczywistej.

Stan śmierci klinicznej różni się od ostatniego etapu agonii, czyli od przedłużającego się życia minimalnego, zwanego także śmiercią pozorną. Różnicą jest to, że charakteryzuje się rzeczywistym ustaniem czynności krążenia i oddychania. Natomiast w stanie śmierci pozornej czynność tych układów jeszcze istnieje, ale w tak ograniczonym zakresie, że normalnymi metodami lekarz nie może ich stwierdzić (nie stwierdza się tętna, nie wysłuchuje się tonów serca).

Czytaj również: Rozszerzone źrenice – co oznaczają?

Do przyczyn znamion niepewnych śmierci zalicza się:

• odwracalne zatrzymanie czynności życiowych (śmierć kliniczna),
• życie minimalne (vita minima) – znaczne spowolnienie czynności życiowych.

Życie minimalne jest opisywane także jako część konania (tzw. śmierć pozorna). Oba te stany są potencjalnie odwracalne poprzez postęp w reanimacji.

Przeczytaj też: Jak działa ośrodkowy układ nerwowy (OUN)?

Do objawów agonii, czyli nadchodzącej śmierci zalicza się:

• spowolnienie oddychania, zaburzenia rytmu oddechowego,
• zaburzenia rytmu serca, bradyarytmię,
• brak lub minimalne reakcje mózgu na bodźce słowne i bólowe.

Ile trwa agonia przed śmiercią? Ten stan utrzymuje się najczęściej od kilku dni do kilku godzin, w zależności od przyczyn.

Zobacz też: Na czym polega intubacja?

Czas trwania śmierci klinicznej

Czynności układu oddechowego, krążenia i mózgu są od siebie zależne i ustanie jednego z nich wiąże się z porażeniem pozostałych i finalnie ze śmiercią. Serce jednak, dzięki autonomicznemu układowi przewodzącemu jest w stanie samodzielnie pracować bez pomocy OUN. Jest to możliwe tylko wtedy, gdy zachodzą odpowiednie warunki podaży tlenu i substancji odżywczych.

Nieodwracalne ustanie funkcji układu krążenia i oddechowego w krótkim czasie doprowadza do zaprzestania funkcji pozostałych układów. Najwcześniej obumiera tkanka nerwowa, ponieważ jest najwrażliwsza na deficyty tlenu i glukozy.

Okres krytycznego niedokrwienia, po którym obumiera tkanka jest różny. Dla mózgu jest to kilka minut, podobnie dla nerek. Mięśnie obumierają najpóźniej, po kilkunastu godzinach. Śmierć biologiczna jest to stan, w którym stopniowo dochodzi do zmian destrukcyjnych całego ciała, natomiast czas trwania śmierci klinicznej to około 3–5 min.

Przeczytaj też: Nerwica lękowa – przyczyny, objawy, leczenie

Szanse na przeżycie śmierci klinicznej

Śmierć biologiczna jest to proces długotrwały, podczas którego w narządach toczą się procesy stopniowego ustawania. Toczący się proces autolizy, czyli rozkładu komórkowego, powoduje utratę możliwości przywrócenia funkcji narządów w czasie procesu umierania. Po śmierci klinicznej przywrócenie pracy narządu może mieć miejsce w różnych przedziałach czasowych, np.:

• mózgu – 8–10 min,
• serca – 15–30 min,
• płuc – 60 min,
• nerek – 90–120 min.

Szanse na przeżycie śmierci klinicznej rosną, gdy wcześnie podejmuje się reanimację. Najlepiej rokują pacjenci, którzy szybko otrzymali pomoc, najlepiej w ciągu pierwszych minut od utraty przytomności. Prawdopodobieństwo przeżycia wzrasta również u osób mających stosunkowo niewiele obciążeń chorobowych w wywiadzie, a przyczyna zatrzymania krążenia jest odwracalna.

Gdy u podłoża nagłego zatrzymania krążenia leżało zaburzenie rytmu serca, takie jak VT i VF (migotanie i trzepotanie komór), można zastosować defibrylację. W razie szybkiego powrotu oddechu i krążenia rokowanie może być pomyślne.

Przeczytaj też: Kapsuła do eutanazji – czy jest dostępna w Polsce?

Do stanów odwracalnych należy również zatorowość płucna. Szybkie zastosowanie alteplazy lub celowanej trombolizy pozwala poprawić rokowanie. Odbarczenie odmy opłucnowej jest leczeniem z wyboru, gdy przyczyną zatrzymania krążenia stała się obecność powietrza między blaszkami opłucnowymi (najczęściej powodem tego stanu jest pęknięcie pęcherza rozedmowego do jamy opłucnowej u chorych z POCHP).

Przypadki śmierci klinicznej opisywane są na całym świecie. Ludzie, którzy przeżyli śmierć kliniczną, bez względu na miejsce zamieszkania, rasę, poglądy czy wyznawaną wiarę podobnie relacjonują jej przebieg. Uważają, że z góry obserwowali rozgrywającą się wokół nich scenę, spotykali nieżyjących już bliskich. Jednak naukowcy twierdzą, że najprawdopodobniej są to jedynie halucynacje wywołane destrukcją mózgu.

Sprawdź też, czym są NDE, czyli doświadczenia z pogranicza śmierci

Śmierć kliniczna – powikłania po reanimacji

Powikłania po reanimacji wiążą się najczęściej z uszkodzeniami mózgu. Chory długo przebywający pod respiratorem będzie wymagał po pewnym czasie założenia rurki tracheostomijnej. Długotrwałe żywienie przez zgłębnik żołądkowy wiąże się jednak z występowaniem odleżyn w jamie nosowej i wtórnych zakażeń tej okolicy. Skutkuje to później koniecznością założenia PEG (przezskórnej gastrostomii), celem prawidłowego żywienia dojelitowego.

Długotrwałe unieruchomienie może także powodować odleżyny, ciężkie w leczeniu zakażenia szpitalne oraz powikłania zakrzepowo-zatorowe. Po opuszczeniu oddziału intensywnej terapii chory może mieć trwałe deficyty neurologiczne – od ubytków w poruszaniu się, po czynności poznawcze.

Sprawdź: DMT – jak działa ta substancja?

Śmierć kliniczna a biologiczna

W tzw. okresie interletalnym, czyli pomiędzy śmiercią kliniczną a biologiczną, zachodzą normalne zjawiska fizjologiczne. Zachowana jest zdolność komórek odpornościowych do fagocytozy (właściwości pochłaniania cząstek), syntezy białek, DNA i RNA. Bardzo liczne tkanki są w stanie reagować na bodźce chemiczne, biologiczne i elektryczne. W okresie interletalnym zjawiska te związane są z odczynem tkankowym i nie mają nic wspólnego z czynnościami tkankowymi za życia. Interletalne reakcje tkankowe to:

• skurcz mięśni szkieletowych,
• zmiana średnicy źrenicy,
• reakcja gruczołów potowych,
• reakcje mięśni gładkich skóry,
• niektóre reakcje przewodu pokarmowego.

Trawienie pokarmów może się odbywać przez okres kilku godzin, podobnie jak ruchy nabłonka migawkowego w drogach oddechowych. Natomiast ruchy plemników utrzymują się nawet do kilkudziesięciu godzin po śmierci biologicznej mózgu.

Od dawna w świecie lekarskim obowiązywała klasyczna definicja śmierci, według której jest ona jednoznaczna z zupełnym zatrzymaniem czynności serca i płuc. Za chwilę śmierci uznawano ostatni oddech i ostatnie uderzenie serca (cor ultimum moriens).

Wraz z postępem medycyny odstąpiono jednak od tej definicji, z uwagi na zastosowanie reanimacji u pacjentów bez stwierdzonego tętna i oddechu. Dlatego dzisiaj stosuje się dwie definicje śmierci – jedną w ośrodkach reanimacyjnych, a drugą podczas oględzin zwłok dokonywanych poza szpitalem oraz u tych osób, u których nie stosowano zabiegów ożywiających.