Przeciwciała przeciwjądrowe – czym są, co oznacza podwyższony wynik?

Co to są przeciwciała przeciwjądrowe (PPJ)?

Przeciwciała to cząsteczki białkowe produkowane przez białe krwinki, stanowiące jeden z podstawowych elementów układu odpornościowego. Ich zasadniczą cechą jest zdolność do rozpoznawania i łączenia się z tzw. antygenami. Antygenem nazywamy cząsteczki chemiczne rozpoznawane przez przeciwciała, obecne między innymi na powierzchni wszystkich komórek – w tym na komórkach bakterii, pasożytów i cząsteczkach wirusów, ale także na wszystkich komórkach organizmu.

Każde przeciwciało rozpoznaje jeden konkretny antygen. Jego połączenie się z nim uaktywnia procesy prowadzące do zniszczenia struktury, na której jest on obecny (np. prowadzące do zabicia bakterii). W warunkach prawidłowych antygeny organizmu są „ignorowane” przez przeciwciała. Mechanizm ten zapobiega niszczeniu własnych tkanek przez układ odpornościowy. W niektórych przypadkach jednak układ odpornościowy „myli się” – rozpoznaje antygeny własne jako obce i zaczyna produkować swoiste dla nich przeciwciała. W efekcie następuje niszczenie własnych tkanek i może rozwinąć się choroba autoimmunologiczna.

Do przeciwciał tego rodzaju należą przeciwciała przeciwjądrowe (ANA – Anti-Nuclear Antibodies), skierowane przeciw strukturom zawartym w jądrze komórkowym własnych komórek. Wyróżnia się wiele rodzajów ANA, mniej lub bardziej charakterystycznych dla różnych chorób autoimmunologicznych. Do grupy tej zalicza się takie schorzenia jak:

• toczeń rumieniowaty układowy,
• ziarniniakowatość z zapaleniem naczyń (zespół Sjögrena),
• zapalenie wielomięśniowe,
• wiele innych.

Jakie są wskazania do badania przeciwciał przeciwjądrowych?

Oznaczenie stężenia przeciwciał przeciwjądrowych stosowane jest w ramach badania przesiewowego w kierunku chorób autoimmunologicznych (czasami nazywanych również chorobami autoagresywnymi, chorobami reumatycznymi lub układowymi chorobami tkanki łącznej). Objawy tych chorób mogą obejmować różne okolice ciała i być bardzo niecharakterystyczne, począwszy od przewlekłego uczucia zmęczenia, przeciągających się stanów podgorączkowych, bólu mięśni i stawów czy wysypki, a kończąc na ciężkich uszkodzeniach ważnych dla życia narządów (np. nerek, serca, wątroby). Współtowarzyszące takim objawom podwyższenie poziomu ANA pomaga potwierdzić lub wykluczyć obecność procesu autoimmunologicznego, a dokładne określenie podtypu przeciwciał jest pomocne w rozpoznaniu konkretnej choroby.

Jak wygląda badanie przeciwciał przeciwjądrowych?

Nie ma potrzeby specjalnego przygotowania do badania przeciwciał przeciwjądrowych, jednak należy pamiętać o rzetelnym przekazaniu lekarzowi informacji o aktualnym stanie zdrowia, w tym o obecnych chorobach i wszystkich przyjmowanych lekach (włączając w to preparaty dostępne bez recepty i leki pochodzenia roślinnego). Jest to o tyle ważne, że wszystko to może wpływać na poziom ANA w surowicy krwi.

Badanie PPJ przeprowadzane jest na próbce krwi żylnej pobieranej w taki sam sposób jak w przypadku zwykłego badania krwi (np. morfologii). Pobranie próbki odbywa się przez nakłucie żyły z pomocą jednorazowej igły i zebranie materiału do probówki. Przed wkłuciem igły odpowiednie miejsce (najczęściej okolica zgięcia łokcia) zostaje zdezynfekowane, a na ramię zakładana jest staza. Po pobraniu próbki można bez przeszkód wrócić do codziennych zajęć. Krew wysyłana jest do laboratorium ze sprzętem umożliwiającym przeprowadzenie badań serologicznych.

Wartości referencyjne

Wynik badania poziomu ANA podawany jest w postaci wartości najmniejszych rozcieńczeń, przy jakich wykrywa się obecność przeciwciał. Zapisuje się go w formie 1:X, gdzie X oznacza wielkość rozcieńczenia. Wynika stąd, że wyższa wartość X oznacza, że przeciwciała wykrywane są przy większym rozcieńczeniu, a więc ich ilość we krwi jest większa. Za wartość prawidłową uznaje się poziom (tzw. miano) przeciwciał równe lub niższe niż 1:40. O takim wyniku mówimy, że jest negatywny. Miano ANA w zakresie od 1:40 do 1:160 uznaje się za wynik niejednoznaczny. Miano przekraczające 1:160 interpretowane jest zazwyczaj jako wynik pozytywny, czyli nieprawidłowy. Czasami wynik podaje się w tzw. jednostkach międzynarodowych (IU – International Units). W takim przypadku wynik poniżej 1 IU jest uznawany za negatywny, powyżej zaś – za pozytywny. Trzeba pamiętać, że zakres wartości referencyjnych zależy od metod stosowanych w danym laboratorium, dlatego może różnić się nieco od podanego powyżej. Wartości przyjęte w danym laboratorium podane są zwykle razem z wynikiem.

Interpretacja wyniku

Interpretacja wyniku badania poziomu ANA przysparza często wiele trudności i w każdym przypadku musi być dokonywana w odniesieniu do całościowego obrazu pacjenta.

Wynik negatywny znacznie zmniejsza prawdopodobieństwo obecności choroby autoimmunologicznej. Dotyczy to zwłaszcza chorób, w których często obserwuje się podwyższenie miana tych przeciwciał, jak np. tocznia (ANA wykrywane w praktycznie każdym przypadku). Nie można jednak zapominać, że nie we wszystkich chorobach autoagresywnych są one obecne – np. w reumatoidalnym zapaleniu stawów tylko w ok. połowie przypadków. Wynik może być również fałszywie ujemny (przeciwciała niewykrywane mimo ich obecności), np. u pacjentów z toczniem leczonym steroidami. Porównanie wyniku badania z prezentowanymi przez pacjenta objawami jest więc kluczowe dla postawienia prawidłowej diagnozy. W większości przypadków wynik negatywny nie wymaga potwierdzenia bardziej dokładnymi badaniami.

Wynik pozytywny nasuwa podejrzenie toczącego się procesu autoimmunologicznego. W większości przypadków związany jest z rozwojem tocznia układowego, może jednak również świadczyć o pojawieniu się innych, rzadszych chorób. W ich różnicowaniu przydatne jest określenie podtypu obecnego w nadmiarze ANA. Dla przykładu dla tocznia charakterystyczne są tzw. przeciwciała anty-dsDNA i anty-Sm, natomiast dla mieszanej choroby tkanki łącznej – przeciwciała anty-Jo-1.

Rozpoznanie choroby autoimmunologicznej jest tym bardziej prawdopodobne, im większe jest miano przeciwciał. Trudności w interpretacji wyniku dodatniego są związane z tym, że w niektórych przypadkach pojawia się on jeszcze przed wystąpieniem objawów.

Dodatkowo nieznaczne podwyższenie miana ANA obserwuje się u kilku procent całkowicie zdrowych osób i nie wiąże się ono z ryzykiem wystąpienia u nich choroby. Trzeba również pamiętać, że ANA mogą pojawić się w surowicy na skutek stosowania niektórych leków, w przebiegu infekcji i w innych stanach patologicznych. Innymi słowy samo podwyższenie miana ANA nie upoważnia do postawienia diagnozy procesu autoimmunologicznego, zobowiązuje jednak do wnikliwego poszukiwania przyczyny wyniku pozytywnego i przeprowadzenia bardziej ukierunkowanych badań.