Hipernatremia – nadmiar sodu w surowicy krwi – przyczyny, objawy, leczenie

Co to jest hipernatremia?

Hipernatremia to pojęcie opisujące zwiększenie poziomu stężenia sodu w surowicy krwi (części płynnej krwi) powyżej górnej granicy normy. Sód występuje we krwi i w innych płynach ustrojowych pod postacią jonów – jest on głównym kationem osocza krwi i płynu tkankowego, określanych razem jako przestrzeń zewnątrzkomórkowa. Warunkuje utrzymanie tzw. siły osmotycznej osocza, „pociągając” za sobą wodę i umożliwiając utrzymanie prawidłowej objętości krwi w naczyniach krwionośnych. W ten sposób bierze udział między innymi w kontroli ciśnienia tętniczego.

Ponadto umożliwia prawidłowe funkcjonowanie nerek (zwłaszcza zagęszczanie moczu) i jest niezbędny do przewodzenia impulsów elektrycznych, szczególnie w układzie nerwowym. Stężenie sodu we krwi (tzw. natremia) jest jednym z najważniejszych parametrów środowiska wewnętrznego organizmu i jako takie podlega ścisłej kontroli. Jest ona efektem dynamicznej równowagi między jego dostarczaniem z pokarmem (głównie pod postacią chlorku sodu, czyli soli kuchennej) i wydalaniem przez nerki z moczem, przez skórę z potem oraz przez jelita wraz z kałem. Ponadto w kontroli tej uczestniczą wyspecjalizowane komórki mózgowe, mierzące tzw. osmolalność osocza (pośrednio oddającą stężenie sodu) i reagujące na jej wzrost wywołaniem uczucia pragnienia i stymulacją wydzielania hormonu powodującego odzyskiwanie wody z moczu (wazopresyny) – ma to na celu „rozcieńczenie” krwi w przypadku hipernatremii.

Jakie są objawy hipernatremii (nadmiaru sodu)?

Objawy jakie daje podwyższony sód we krwi związane są ze zjawiskiem „wyciągania” wody z komórek skutkującego ich odwodnieniem. Ich wystąpienie i nasilenie zależy od stopnia nadmiaru sodu i szybkości jego narastania. W przypadkach powolnego zwiększania stężenia często nie obserwuje się żadnych objawów.

Jeżeli wystąpią, mogą obejmować łagodne zaburzenia jak:

• utrata łaknienia,
• nudności czy wymioty,
• pobudzenie lub senność, splątanie i inne zaburzenia świadomości (w miarę narastania poziomu sodu),
• śpiączka i zwiększenie napięcia mięśni (przy bardzo wysokim stężeniu sodu we krwi może pojawić się).

W zależności od mechanizmu powstania hipernatremii, mogą być obecne objawy zmniejszenia objętości krwi (np. niskie ciśnienie krwi, zawroty głowy po szybkiej zmianie pozycji na stojącą, oddawanie niewielkiej ilości silnie zagęszczonego moczu). Często wraz ze zmianami stężenia sodu obserwuje się zmiany w zakresie innych jonów, zwłaszcza potasu, które wywołują odpowiednie objawy. Ponadto na pierwszy plan mogą wysuwać się objawy zaburzeń będących przyczyną hipernatremii.

Hipernatremia – częsta przyczyna to odwodnienie

Hipernatremia spowodowana jest najczęściej nieadekwatnym poziomem wody w przestrzeni zewnątrzkomórkowej w stosunku do poziomu sodu i innych elektrolitów – zwykle jest to spowodowane jakiegoś rodzaju odwodnieniem. Znacznie rzadziej obserwuje się rozwój hiponatremii będący następstwem nadmiernego dostarczania sodu do organizmu. Dzieje się tak dzięki działaniu mechanizmów zapobiegających hipernatremii – wzrost stężenia sodu we krwi wywołuje uczucie pragnienia oraz wydzielanie wazopresyny przez przysadkę mózgową (i w efekcie odzyskiwanie wody z moczu przez nerki). Jeśli woda jest dostępna, oba te mechanizmy współdziałają, krew ulega „rozcieńczeniu” i poziom sodu obniża się do prawidłowych wartości.

W związku z tym do najczęściej obserwowanych przyczyn hipernatremii należy utrata tzw. hipotonicznych płynów, czyli w uproszczeniu płynów o niższej niż krew zawartości sodu. Prowadzi to do zagęszczenia krwi i zwiększenia stężenia sodu we krwi mimo względnie niewielkiej zmiany jego ilości. Prowadzić do tego może wiele stanów, między innymi tak pospolite jak gorączka, nasilone pocenie się, wymioty czy biegunka. Hipernatremia w tym mechanizmie powstaje również w przypadku niekontrolowanej utraty wody przez nerki (np. w moczówce czy w niewyrównanej cukrzycy) oraz w przebiegu chorób z silnie zmienionym metabolizmem, np. w nadczynności tarczycy lub sepsie.

Niedostateczne dostarczanie wody – występuje najczęściej u osób starszych, u których obniżeniu ulega aktywność ośrodka wywołującego uczucie pragnienia oraz u osób chorych, u których przyjmowanie płynów jest z różnych przyczyn zaburzone lub utrudnione (np. u osób w śpiączce, u małych dzieci). Podobnie jak w przypadku utraty płynów, również ten stan prowadzi do odwodnienia i „zagęszczenia” jonów sodu.

Nadmierne dostarczanie sodu do organizmu – jak wspomniano, u osób zdrowych najważniejszym źródłem sodu jest sól. Hipernatremia z powodu nadmiernego spożywania soli nie jest częstym zjawiskiem. Zdarza się między innymi u niemowląt karmionych bogatymi w sól pokarmami. Może również wystąpić w pewnych ekstremalnych sytuacjach, np. u rozbitków pijących sól morską. Znacznie częściej pojawia się w efekcie dożylnego podawania preparatów zawierających sól – np. u osób dializowanych.

Badanie sodu w surowicy krwi

Kryterium rozpoznania hipernatremii jest poziom sodu w surowicy krwi przekraczający 145 mmol/l (mEq/l). Aby zbadać stężenie sodu, pobiera się krew żylną w sposób podobny do wielu innych badań – poprzez nakłucie żyły (najczęściej w okolicy dołu łokciowego) sterylną igłą i zebranie krwi do probówki.

Sposób leczenia hipernatremii różni się w zależności od jej przyczyny i czasu trwania, stąd wykonuje się dodatkowe badania pomagające ustalić stan nawodnienia organizmu i pozwalające określić typ zaburzenia. Dodatkowo często wykonuje się oznaczenie poziomu innych elektrolitów oraz badania adekwatne do podejrzewanej przyczyny hipernatremii.

Jak leczy się hipernatremię?

Hipernatremia jest związana z przesunięciami wody w obrębie organizmu – powoduje „wyciągnięcie” wody z komórek i jej przemieszczenie do płynu tkankowego i osocza, co wiąże się z odwodnieniem na poziomie komórek. Leczenie polega więc na „rozcieńczaniu” krwi przez uzupełnianie płynów. Trzeba jednak pamiętać, że hipernatremia, zwłaszcza przewlekła (trwająca powyżej 48 godzin), wywołuje zmiany w komórkach nerwowych, które są odpowiedzią na ich odwodnienie – komórki te „ładują się” substancjami przyciągającymi wodę i w ten sposób zapewniają swoje prawidłowe funkcjonowanie.

W przypadku zbyt gwałtownego wyrównywania hipernatremii stwarza to ryzyko obrzęku tych komórek, równoznacznego z obrzękiem mózgu. W związku z tym leczenie hipernatremii musi być prowadzone powoli, z regularnymi kontrolami stężenia sodu podczas leczenia. W większości przypadków stosuje się wlewy dożylne („kroplówki”) z niskim stężeniem chlorku sodu lub z glukozą. Ciężkie przypadki hipernatremii mogą wymagać zastosowania dializy. W przypadkach łagodnych, u osób bez nasilonych objawów, może wystarczać picie lekko osłodzonej herbaty ziołowej.