Niski sód – co oznacza niski (obniżony) poziom sodu – przyczyny, objawy, leczenie

Sód we krwi – co robi i jakie ma funkcje?

Hiponatremia, czyli zbyt niski poziom sodu we krwi, jest dość częstą przypadłością, zwłaszcza u osób ciężko chorych lub hospitalizowanych. Niestety, jest też jednocześnie trudna do rozpoznania – zwłaszcza jeśli współistnieje z innymi chorobami. Z tego względu diagnostyka i leczenie hiponatremii to duże wyzwanie dla lekarzy praktyków.

Funkcjonowanie każdego żywego organizmu opiera się na precyzyjnej gospodarce szeregiem jonów – sód jest jednym z nich. Odpowiada on przede wszystkim za dwie kluczowe funkcje – utrzymywanie pobudliwości wszystkich komórek oraz regulację dystrybucji wody w różnych przestrzeniach ciała.

W przypadku hiponatremii, na pierwszy plan wysuwa się zaburzenie drugiej z tych funkcji, gdyż niedobór sodu we krwi dość szybko przyczynia się do znacznego przemieszczenia płynów np. z krwi do komórek nerwowych, co prowadzi do ich obrzęku.

Wpływ sodu na przepływ wody opiera się na zjawisku osmozy, które w największym uproszczeniu polega na tym, że jeśli dwa roztwory znajdują się po dwóch stronach błony półprzepuszczalnej, to woda będzie „starać się“ wyrównać stężenia tych składników, które nie przechodzą przez błonę. W ludzkim organizmie każda komórka otoczona jest taką półprzepuszczalną błoną, a stężenie sodu po obu jej stronach określa kierunek i nasilenie transportu wody.

Jeśli stężenie sodu spada po jednej stronie (jak dzieje się w hiponatremii), woda będzie uciekać na drugą stronę błony, aby rozcieńczyć pierwiastek i przywrócić pierwotną równowagę. Stąd biorą się objawy i powikłania hiponatremii.

Zobacz też: Niskie ciśnienie krwi – przyczyny, objawy, leczenie

Jakie są przyczyny hiponatremii?

Istnieje wiele możliwych przyczyn niskiego sodu w surowicy krwi – zazwyczaj wynika ona z pierwotnego zaburzenia przyjmowania i/lub wydalania wody, co prowadzi do rozcieńczenia sodu we krwi.

Do najważniejszych przyczyn hiponatremii zaliczamy:

• utratę płynów uzupełnioną płynami bezelektrolitowymi (pocenie się, biegunki, przetoki, leki moczopędne, cukrzyca i in.),
• długotrwały intensywny wysiłek fizyczny,
• nadmierne spożycie wody – przewodnienie (hiperwolemia),
• zespół nieadekwatnej antydiurezy (SIAD),
• niedobór glikokortykosteroidów (np. w niewydolności kory nadnerczy),
• długotrwałą dietę zawierająca mało sodu (ubogosodowa) (np. u osób chorujących na nadciśnienie tętnicze),
• choroby nerek z upośledzeniem wydalania czystej wody,
• choroby przewlekłe wątroby i układu krążenia,
• obecność we krwi substancji wyciągających wodę z komórek – glukozy, mannitolu lub kontrastu radiologicznego w dużej objętości.

Należy pamiętać także o tzw. hiponatremii rzekomej – jest to fałszywie zaniżony wynik stężenia sodu we krwi wynikający z nadmiernego stężenia tłuszczy lub białek w badanej próbce.

Niedobór sodu

Hiponatremia dzielona jest ze względu na kilka czynników, co pozwala lekarzowi określić najwłaściwszy sposób postępowania w każdym indywidualnym przypadku.

Podziału można dokonać ze względu na:

• czas narastania – na ostrą i przewlekłą;
• stopień hiponatremii – na łagodną, umiarkowaną i głęboką;
• nasilenie objawów – na umiarkowanie objawową i ciężką objawową;
• osmolalność surowicy (tzn. rozróżnienie, czy surowica krwi oddaje wodę, czy pobiera) – na hipotoniczną i niehipotoniczną;
• stan nawodnienia pacjenta – na hipowolemiczną, euwolemiczną lub hiperwolemiczną.

Ogólnie rzecz biorąc, szybko narastająca hiponatremia (ostra) jest groźniejsza niż przewlekła, gdyż zmiany stężenia sodu dokonują się bardzo szybko, organizm nie ma czasu dokonać adaptacji i często dochodzi do poważnego powikłania, jakim jest obrzęk mózgu.

Z kolei hiponatremia przewlekła wymaga o wiele większej ostrożności w trakcie leczenia, gdyż wyrównywanie stężenia sodu do poziomu prawidłowego musi odbywać się bardzo powoli – inaczej organizm doświadczy szoku (podobnie jak w ostrej hiponatremii), komórki zaczną gwałtownie oddawać wodę do krwi, co może doprowadzić do poważnych powikłań neurologicznych.

Jak można się domyślić, im większy stopień hiponatremii, tym groźniejsza jest ona dla pacjenta. Choć czasami może to być mylące (zwłaszcza przy szybkim narastaniu objawów), dlatego każdy pacjent musi być oceniany przede wszystkim pod kątem stanu ogólnego, w połączeniu z wynikami badań – same stężenia elektrolitów nie wystarczają do adekwatnego leczenia. Inne podziały są bardziej szczegółowe i stosuje się je do określenia szczegółowego sposobu leczenia.

Czytaj również: Japońskie zapalenie mózgu – przyczyny, objawy, leczenie, szczepionka

Niski sód we krwi – jakie daje objawy?

Objawy obniżonego stężenia sodu we krwi są, niestety, bardzo mało charakterystyczne, co utrudnia rozpoznanie.

Zazwyczaj nawet łagodna hiponatremia wywołuje zaburzenia koncentracji, od ledwo zauważalnych po poważne. W dalszym przebiegu dołączają się zaburzenia świadomości (pacjent ma problemy z orientacją, komunikacją – nie wie, gdzie i kim jest), ból głowy oraz nudności.

Ciężkie objawy hiponatremii obejmują wymioty, niestabilność krążeniowo-oddechową (np. spadek ciśnienia krwi), drgawki i patologiczną senność do śpiączki włącznie.

Niestety, bardzo często hiponatremia współistnieje z innymi chorobami, które mogą dawać podobne objawy – dlatego często podejrzenie tej patologii wysuwa się dopiero po wykonaniu panelu badań i stwierdzeniu obniżonego stężenia sodu we krwi.

Obniżony sód w surowicy – jakie są powikłania niedoboru?

Najważniejszym powikłaniem obniżonego stężenia sodu we krwi jest gwałtowny przepływ wody z krwi do komórek nerwowych i wywołany tym obrzęk mózgu. Jeśli nie zostaną podjęte odpowiednie działania, stan ten nieuchronnie doprowadzi do śmierci, gdyż powiększający się mózg nie mieści się w czaszce i po pewnym czasie ulega tak znacznemu uciskowi, że nie jest możliwe dalsze funkcjonowanie jego kluczowych ośrodków.

Pozostałe powikłania obejmują niewydolność krążenia (gdyż hiponatremia może doprowadzić do spadku objętości krwi i ciśnienia tętniczego) oraz zaburzenia pobudliwości komórek (co wynika z innych funkcji sodu w organizmie).

Należy także wspomnieć o tzw. osmotycznym zespole demielinizacyjnym, który jest efektem zbyt szybkiej korekcji niskiego stężenia sodu do wartości prawidłowych. W takiej sytuacji woda gwałtownie ucieka z komórek (zwłaszcza nerwowych), co prowadzi do uszkodzenia szlaków, którymi impulsy docierają z mózgu do naszego ciała. Dlatego pojawienie się porażenia kończyn, drgawek lub ponowne wystąpienie śpiączki w trakcie leczenia hiponatremii wymagają natychmiastowego przerwania podaży sodu i (paradoksalnie) cofnięcia stężenia jonów do nieco obniżonego poziomu.

Leczenie hiponatremii

Podstawą leczenia obniżonego stężenia sodu we krwi jest – jak można się domyślić – podawanie sodu w postaci dożylnej, w formie kroplówek. Szybkość wlewu i stężenie stosowanych preparatów dostosowuje się do indywidualnych czynników, aby uniknąć zbyt szybkiego wyrównania zaburzeń.

W niektórych przypadkach możliwe jest stosowanie dodatkowych leków – np. sterydów lub mocznika. Jednak te sytuacje wymagają precyzyjnego określenia przyczyn hiponatremii i wskazań do rozszerzonego leczenia – co pozostaje w zakresie kompetencji lekarza prowadzącego.

Ważne jest, aby w trakcie leczenia hiponatremii pacjent pozostawał pod ścisłą opieką, monitorowane były jego parametry życiowe (ciśnienie tętnicze, tętno itp.), a także wykonywana była regularna ocena stanu układu nerwowego (najczęściej w formie skali śpiączki Glasgow – GCS). Pozwala to na skuteczne prowadzenie terapii i uniknięcie większości powikłań.