Placebo – co to jest? Na czym polega efekt placebo? Placebo a nocebo

Na czym polega efekt placebo?

Efekt placebo znany jest medycynie od setek lat. Już w średniowieczu powszechne było stosowanie się do zasady: „w obecności chorego używaj tylko łaciny” – zauważono bowiem, że im więcej pacjent wiedział o swoim stanie zdrowia, tym silniejszych objawów doświadczał.

Początek naukowego zainteresowania placebo typuje się na rok 1945, kiedy to został opublikowany pierwszy artykuł traktujący o tym zjawisku¹ . Z biegiem lat pojawiły się najróżniejsze jego definicje, co doprowadziło do informacyjnego chaosu. Obecnie na najwłaściwszą uznaje się tę stworzoną przez Shapiro. Ujmuje ona placebo na trzy sposoby² :

• Placebo – terapia (bądź składnik terapii), która została rozmyślnie zastosowana dla osiągnięcia efektu psychologicznego bądź psychofizjologicznego bez wiedzy pacjenta lub terapeuty. Pozostaje bez specyficznej aktywności dla warunków, w których jest stosowana. Nie ma przy tym znaczenia, czy użyte placebo jest czynne farmakologicznie, czy nie.
• Placebo – procedura lub substancja, zastosowana w badaniach eksperymentalnych dla celów porównawczych i pozostająca bez specyficznej aktywności dla warunków, które były testowane. Placebo stosowane do celów porównawczych może, ale nie musi, wywołać efektu placebo.
• Efekt placebo – niespecyficzny psychologiczny lub psychofizjologiczny rezultat, będący pochodną stosowania placebo. Efekt ten może być pozytywny albo negatywny.

To też może Cię zainteresować: Tanatofobia, czyli lęk przed śmiercią

Warto również przytoczyć najprostszą i bardzo trafną definicję ze słownika wyrazów PWN:

To też może Cię zainteresować: Trypofobia, czyli lęk przed dziurami

Placebo a nocebo

Podanie substancji obojętnej dla organizmu wraz z odpowiednią sugestią może wywołać również efekt nocebo, czyli odwrotny do efektu placebo. Polega on na nasileniu się objawów lub pogorszeniu się funkcjonowania pacjenta.

Efekt nocebo wywołano między innymi w badaniu, które opisano w 2017 roku w magazynie Science. Uczestnikom zaaplikowano na skórę dwa kremy (jeden wyglądający na droższy, drugi na tańszy), a następnie poinformowano ich, że specyfik może spowodować zwiększenie wrażliwości na ból. Oczywiście oba specyfiki były substancjami zupełnie obojętnymi dla organizmu.

Okazało się, że u wszystkich uczestników w miejscu aplikacji kremu wystąpiła bolesność skóry, przy czym była ona silniejsza w przypadku zastosowania „droższego” specyfiku. Odczuwanie bólu przez uczestników potwierdziły badania MRI mózgu¹⁰ .

Przeczytaj też: Jakimi cechami charakteryzuje się osobowość anankastyczna?

Takie negatywne skutki podania placebo nie należą do rzadkości – częstotliwość ich występowania szacuje się na od 19% (gdy badany ma spontanicznie wymienić rodzaj odczuwanych dolegliwości i ich nasilenie) do nawet 71% – gdy prowadzący badanie wymienia poszczególne dolegliwości i prosi pacjenta o potwierdzenie lub zaprzeczenie ich występowania¹ .

Zobacz też: Adrenalina – jak na nas działa?

Mechanizm działania placebo i nocebo

Istnieje co najmniej kilkanaście modeli, które wyjaśniają mechanizm działania efektu placebo i nocebo. Jednym z wiodących jest teoria oczekiwań reakcji Irvinga Kircha ⁴ . Zgodnie z nią na skuteczność placebo wpływa przewidywanie własnych reakcji, które pojawiają się bez zaangażowania woli (czyli jest przewidywanie automatyczne).

Innymi słowy – placebo działa, ponieważ pacjent tego oczekuje. W zależności od tego, na jaki efekt zostaje nastawiony przez lekarza (np. czy wymienia się mu możliwe działania niepożądane, czy może lekarz skupia się na korzyściach wynikających z „leczenia”), stan pacjenta się pogarsza, albo obserwuje się poprawę jego funkcjonowania. Należy dodać, że na oczekiwania pacjenta względem leczenia wpływ ma wiele czynników, np.:

• forma podania (substancja obojętna podana w formie zastrzyku wywołuje silniejszy efekt niż tabletka),
• informacja o skuteczności danego preparatu; gdy jest ona szacowana na około 50%, a także na niemal 100%, efekt placebo nie zachodzi; największe szanse na jego zaobserwowanie uzyskuje się po podaniu pacjentowi informacji, że lek jest skuteczny w około 75% przypadków⁵ ,
• łacińska nazwa preparatu,
• informacja o wysokiej cenie i małej dostępności produktu „leczniczego”.

Niektóre źródła wskazują, że na wystąpienie efektu placebo wpływ mają również czynniki biologiczne, takie jak poziom kortyzolu oraz endorfin, poziom neurotransmiterów (głównie dopaminy) oraz działanie systemów opioidowych i endokanabinoidowych. Jednak teorie te, podobnie jak przypuszczenia o genetycznej podatności na efekt placebo lub nocebo, wymagają potwierdzenia kolejnymi badaniami.

Przeczytaj też: Jak ciśnienie atmosferyczne wpływa na organizm?

Placebo/nocebo – dowody naukowe

Na przestrzeni lat przeprowadzono dziesiątki badań klinicznych, które miały za zadanie potwierdzić lub wykluczyć działanie placebo. Oto kilka tych najbardziej interesujących.

• Badanie z udziałem pacjentów cierpiących na zespół jelita drażliwego

W 2002 roku przeprowadzono badania kliniczne u pacjentów cierpiących na zespół jelita drażliwego⁶ . Aby wywołać efekt placebo, u części uczestników przeprowadzano pozorowany zabieg akupunktury, u drugiej części – prawdziwy zabieg. Zarówno w grupie leczonej placebo, jak i w tej poddanej prawdziwemu leczeniu, zaobserwowano podobne, pozytywne efekty.

• Badanie z udziałem pacjentów chorujących na astmę

To jedno z najgłośniejszych badań klinicznych sprawdzających wpływ placebo na stan zdrowia. Do badania włączono chorych na astmę. Najpierw każdemu z nich wręczono inhalator z wyjaśnieniem, że jest to preparat, który ma negatywny wpływ na organizm – wykazuje działanie uczulające albo drażniące. W efekcie pacjenci zaczęli odczuwać duszności. Następnie podano im nowe inhalatory ze słowami, że znajduje się w nich skuteczny, prawdziwy lek na astmę – po inhalacji u wszystkich badanych nastąpił rozkurcz dróg oddechowych. W rzeczywistości w czasie każdego etapu testowania „leków” wszyscy pacjenci otrzymywali substancję obojętną (sól fizjologiczną)⁷ .

• Badanie z udziałem pacjentów cierpiących na dolegliwości bólowe

Naukowcy wielokrotnie sprawdzi również wpływ placebo na zniesienie bądź nasilenie się bólu. Jedno z takich badań zostało przeprowadzone w grupie osób cierpiących na bóle głowy. Uczestnikom rozdzielano fiolki z preparatami. Niektóre z nich były oznaczone jako ryzatryptan (prawdziwy testowany lek), choć w rzeczywistości w środku znajdowała się obojętna dla zdrowia substancja. Okazało się, że w grupie otrzymującej placebo osiągano dokładnie takie wyniki, jak w grupie leczonej lekiem testowanym (która dla odmiany sądziła, że zażywa placebo). Eksperyment ten wybitnie pokazał, jak bardzo przekonania pacjentów stoją za działaniem leków¹⁰ .

• Badanie z udziałem pacjentów cierpiących na ból pleców

W innych badaniach klinicznych postanowiono sprawdzić, czy placebo może być skuteczne w niwelowaniu bólu pleców. Uczestnikom zalecono picie nalewki (placebo), wcześniej zaznaczając, że jest to bardzo skuteczny opioid. Okazało się, „lek” zmniejszył nasilenie bólu nawet o 5 punktów w 10-stopniowej skali¹⁰ .

Czytaj również: Refleksologia – co to jest? Refleksologia twarzy, dłoni, stóp

Placebo – kwestie etyczne

Choć mówi się, że placebo „czyni cuda”, jego stosowanie wywołuje również wiele kontrowersji. Aktualne dyskusje koncentrują się przede wszystkim na tym, czy można leczyć pacjenta z użyciem placebo, nie informując go o tym. Z jednej strony wymaga tego zwykła uczciwość, z drugiej – w takiej sytuacji pacjent przestaje być podatny na wpływ leczenia, które mogło być w jego przypadku bardzo skuteczne.

Oficjalnie – zgodnie z zasadami określonymi w dyrektywach Światowej Organizacji Zdrowia oraz Deklaracji Helsińskiej, stosowanie placebo w terapii może odbywać się jedynie w niektórych sytuacjach, tj.:

• gdy nie istnieje inna, sprawdzona terapia danej przypadłości,
• gdy podanie placebo jest konieczne dla oceny skuteczności albo bezpieczeństwa terapii eksperymentalnej [x].

Jednocześnie z badań wynika, że 26% polskich lekarzy przepisuje placebo znacznie częściej niż w wyżej wymienionych przypadkach ⁸. I choć zazwyczaj specjaliści robią to w sytuacji, gdy pacjent naciska na leczenie mimo braku objawów choroby, trudno jednoznacznie stwierdzić, na ile ich postępowanie jest etyczne.