Objawy oponowe – co to jest i jakie są przyczyny zespołu oponowego?

Objawy oponowe – co to jest?

Jednym z elementów badania neurologicznego pacjenta jest ocena występowania tak zwanych objawów oponowych, czyli odruchowych reakcji chorego, które w prawidłowych warunkach nie powinny występować.

Objawy oponowe powstają w wyniku podrażnienia opon mózgowo-rdzeniowych i w większości przypadków świadczą o obecności choroby ośrodkowego układu nerwowego.

Opony mózgowo-rdzeniowe – twarda, pajęcza i miękka – wraz z utworzonymi przestrzeniami płynowymi oddzielają mózg i rdzeń kręgowy od kości czaszki i kanału kręgowego, stanowiąc ochronę struktur układu nerwowego przed urazami.

Procesy chorobowe toczące się w obrębie mózgowia, które uszkadzają opony mózgowo-rdzeniowe (potocznie: opony mózgowe), objawiają się obecnością zespołu oponowego, czyli objawów oponowych, którym zazwyczaj towarzyszą nudności i wymioty, silny ból głowy, nadwrażliwość na bodźce zewnętrzne (dotyk, dźwięk, bodźce wzrokowe).

Pacjent z zespołem oponowym przyjmuje zazwyczaj pozycję leżącą na boku z przygiętymi kończynami dolnymi w stawach biodrowych i kolanowych. W bardzo ciężkim stanie chorego, gdy zespół oponowy jest znacznie nasilony, może dojść do wygięcia tułowia ku przodowi z odgięciem głowy do tyłu. Mówimy wówczas o dodatnich objawach oponowych.

To też może Cię zainteresować: Co może być przyczyną ucisku w głowie?

Objaw Kerniga i objaw Brudzińskiego – na czym polegają?

Do najbardziej istotnych odruchów oponowych należy objaw Kerniga oraz objaw Brudzińskiego, które obecne są w przebiegu zapalenia opon mózgowo-rdzieniowych.

Objaw Kerniga może być oceniany na dwa sposoby, w obu przypadkach pacjent leży na plecach. Pierwsza wersja badania polega na biernym podnoszeniu wyprostowanej kończyny dolnej, która w przypadku podrażnienia opon mózgowych ulega odruchowemu zgięciu w stawie biodrowym i kolanowym.

Innym sposobem zbadania obecności objawu Kerniga jest próba wyprostowania przez badającego zgiętej w stawie biodrowym i kolanowym kończyny dolnej pacjenta, co jest niemożliwe przez odruchowy opór mięśni. Występowanie tego objawu jest dla pacjenta bolesne.

Objaw Brudzińskiego określany jest także jako karkowy, policzkowy lub łonowy. Badanie sztywności karku powoduje u pacjenta odruchowe zgięcie nóg w stawach biodrowych i kolanowych. Podobną reakcję wywołać można uciskając policzki chorego poniżej łuków jarzmowych lub ucisk spojenia łonowego.

Rodzaje odruchów – jak sprawdzić objawy oponowe?

Inne objawy oponowe, które ocenia się podczas badania neurologicznego, to:

• ból gałek ocznych przy ucisku – jest to jeden z pierwszych symptomów świadczących o podrażnieniu opon mózgowo-rdzeniowych – delikatny ucisk gałek ocznych przez zamknięte powieki wywołuje ewidentne dolegliwości bólowe u badanego pacjenta;
• objaw sztywności karku – próba biernego zginania głowy pacjenta leżącego na plecach wyzwala zwiększenie napięcia mięśni karku i uniemożliwia badanemu dotknięcie brodą mostka;
• objaw Hermana – najczęściej występuje u pacjentów z gruźliczym zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych – podczas próby przygięcia głowy badanego do mostka następuje odruchowe zgięcie palucha stopy w stronę grzbietową;
• objaw Flataua – bierne przyginanie głowy do klatki piersiowej powoduje rozszerzenie źrenic;
• objaw Amossa – objaw oponowy u dzieci – siadając, mały pacjent podpiera się z tyłu na wyprostowanych rękach, a także zgina kończyny dolne w stawach kolanowych i biodrowych.

Należy wiedzieć, że ocena objawów oponowych u niemowląt jest znacznie utrudniona. Dlatego warto pamiętać, że o procesie patologicznym toczącym się w obrębie mózgowia u dziecka w wieku niemowlęcym świadczyć może uwypuklenie i tętnienie niezarośniętego ciemienia.

Zapalenie opon mózgowych – przyczyna odruchów oponowych

Najczęstsze schorzenia przebiegające z obecnością objawów oponowych to: zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych oraz krwotok podpajęczynówkowy.

Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych może być wywołane przez bakterie, wirusy, grzyby, a także pasożyty. Ostre bakteryjne zapalenie opon mózgowych to w większości przypadków ciężko przebiegające schorzenie o poważnym rokowaniu. Objawia się występowaniem bólu głowy, gorączki, wymiotów i znacznych objawów oponowych, zwłaszcza sztywności karku. Często dołączają się również zaburzenia świadomości.

Rozpoznanie stawia się na podstawie charakterystycznego obrazu klinicznego i badania płynu mózgowo-rdzeniowego. Leczenie prowadzi się w warunkach szpitalnych, najpierw stosując antybiotykoterapię empiryczną, a następnie celowaną.

W wirusowych zapaleniach opon mózgowo-rdzeniowych przebieg schorzenia jest zazwyczaj łagodny, a rokowanie w większości przypadków korzystne. Występują objawy infekcji dróg oddechowych, do których następnie dołączają bóle głowy, wzrost temperatury ciała, wymioty.

Rozpoznanie również ustala się na podstawie obrazu klinicznego po wykluczeniu innych przyczyn zmian w płynie mózgowo-rdzeniowym. W leczeniu zastosowanie mają leki przeciwwirusowe oraz objawowo działające leki przeciwgorączkowe, przeciwbólowe i przeciwwymiotne.

Zespół oponowy w krwotoku podpajęczynówkowym

Częstą przyczyną odruchów oponowych jest także krwotok podpajęczynówkowy spowodowany nagłym krwawieniem do przestrzeni między oponą pajęczą i miękką, najczęściej wskutek pęknięcia tętniaka mózgu.

Schorzenie to stanowi stan zagrożenia życia pacjenta, dlatego konieczna jest natychmiastowa pomoc lekarska. W większości przypadków objawia się nagłym silnym bólem głowy (zwłaszcza w okolicy potylicznej) oraz wymiotami.

W badaniu neurologicznym oprócz objawów oponowych może występować porażenie nerwów ruchowych gałek ocznych, niedowład połowicy, problemy z mową oraz zaburzenia przytomności. Symptomy neurologiczne uzależnione są od umiejscowienia krwawiącego naczynia.

Rozpoznanie potwierdza się badaniem TK głowy, u niektórych pacjentów konieczne może być wykonanie punkcji lędźwiowej. W większości przypadków zastosowanie ma leczenie operacyjne tętniaka.

Meningismus – podrażnienie opon mózgowych u dzieci

Inne możliwe przyczyny podrażnienia opon mózgowych to:

• nowotwory zlokalizowane w obrębie lub pobliżu opon mózgowo-rdzeniowych lub rozsiewające się drogą płynu mózgowo-rdzeniowego (np. rakowatość opon),
• urazy okolicy głowy,
• schorzenia przebiegające ze wzmożonym ciśnieniem wewnątrzczaszkowym, np. guzy mózgu, zwłaszcza mieszczące się w tylnej jamie czaszki.

Trzeba wiedzieć, że u niektórych dzieci i młodzieży ogólna infekcja z wysoką gorączką może przebiegać z obecnością objawów oponowych (zwłaszcza sztywności karku), nadwrażliwością na światło i bólem głowy.

Stan taki może zostać przez lekarza opisany jako meningismus, co wzbudza ogromny lęk u rodziców małego pacjenta. Należy wiedzieć, że termin ten odnosi się do podrażnienia, a nie zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych (po łacinie meningitis), a przebieg schorzenia w większości przypadków jest łagodny.

Bibliografia:

1. Kwieciński H., Kamińska A., Neurologia Merrita, Wydawnictwo Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2012.
2. Podemski R., Kompendium neurologii, Wydawnictwo Via Medica, Gdańsk 2008.
3. Czochańska J., Neurologia dziecięca, Wydawnictwo PZWL, Warszawa 1990.