Wyuczona bezradność – przyczyny, objawy, leczenie

Wyuczona bezradność – czym jest?

Wyuczona bezradność to termin, który pojawił się we współczesnej psychologii dzięki amerykańskiemu badaczowi Martinowi Seligmanowi. Koncepcja ta poznawczo odnosi się zarówno do wewnętrznych procesów umysłowych, jak i procesów uczenia się, które – na podstawie negatywnych doświadczeń jednostki – powodują marazm i rezygnację.

Wyuczona bezradność jest zjawiskiem, które można zdefiniować jako syndrom zaburzeń poznawczych, motywacyjnych i emocjonalnych, powstałych na skutek doświadczania przez jednostkę sytuacji braku kontroli (za: Kofta, Sędek, 1993a). Jest stanem, w którym jednostka zmagająca się z niepowodzeniami, popada w bezradność i pasywność, zaprzestaje działań mających na celu zmiany sytuacji i ewentualną poprawę.

Badania nad wyuczoną bezradnością

Najpopularniejsze badania dotyczące mechanizmów wyuczonej bezradności to te przeprowadzone przez Overmiera i Seligmana w 1967 r. z użyciem modelu zwierzęcego. Badacze umieszczali psy w zamkniętej klatce, po czym razili je prądem elektrycznym. Zwierzęta początkowo usiłowały uniknąć porażenia prądem. Kiedy się to nie udawało, traciły motywację, rezygnowały i biernie znosiły cierpienie, a następnie umierały z powodu całkowitej apatii.

Po pewnym czasie, w drugiej próbie zrezygnowane psy w stanie bezradności przenoszono do klatek, z których łatwo mogły się wydostać – jednak nauczone negatywnym doświadczeniem, nie podejmowały w ogóle takiej próby. Działo się tak nawet wtedy, gdy badacze wskazywali im drogę ucieczki. Apatia była jednak zbyt silna – psy w pewnym momencie nie walczyły już o przetrwanie i biernie doświadczały bólu.

Biorąc pod uwagę tę sytuację (a także późniejsze badania na ludziach), badacze doszli do wniosku, że istnieje mechanizm reakcji, który nazwali wyuczoną bezradnością i który stał się początkiem całej teorii dotyczącej zaburzeń poczucia kontroli. Wyuczona bezradność badana jest do dziś i stanowi obiekt dużego zainteresowania psychologów i terapeutów poznawczych.

Wyuczona bezradność – na czym polega?

Mechanizm wyuczonej bezradności pojawia się głównie wtedy, gdy dochodzi do zaburzenia relacji między reakcją człowieka a odpowiedzią na nią. Jednostka doświadcza poczucia braku kontroli i uczy się, że cokolwiek zrobi, konsekwencje w przyszłości będą poza jej wpływem. To myślenie sprzyja wnioskowi, że nie warto podejmować żadnych starań – i tak trzeba będzie zmierzyć się z negatywnymi konsekwencjami. Pojawia się wyuczona bezradność.

Jednak niepodejmowanie żadnych działań zaradczych i oczekiwanie samoistnych zmian doprowadza do tego, że w rzeczywistości sytuacja faktycznie się nie poprawia – co powoduje u danej osoby przekonanie, że miała rację i zjawisko jest poza jej kontrolą. Dochodzi do wniosku, że to potwierdzenie jej myśli: działania i zachowania podejmowane w celu zaradzenia sytuacji niczego nie są w stanie zmienić. Takie myślenie powoduje błędne koło. Pojawia się frustracja, a w przyszłości nierzadko również lęk, depresja i rozczarowanie własnym życiem.

Kto cierpi na wyuczoną bezradność?

Wielu badaczy psychologii poświęciło czas na to, by przyjrzeć się temu, dlaczego różne osoby – zarówno dzieci, jak i dorośli – są w różnym stopniu podatne na mechanizm wyuczonej bezradności. Innymi słowy, niektórzy ludzie bardzo szybko nabierają bezradności i przekonania o braku sprawczości i kontroli nad własnym życiem, podczas gdy u innych osób takie deficyty poznawcze są szybko eliminowane przez nie same. Pytanie brzmi: kto je szczególnie narażony na wyuczoną bezradność?

Wiele jednostek doświadczających alienacji w społeczeństwie dorabia się następnie poczucia bezradności. Inna duża grupa pacjentów (szczególnie dzieci) cierpiących z powodu wyuczonej bezradności to ofiary przemocy domowej. Osoby, które przemoc spotkała w dzieciństwie, nie były w stanie się przed nią bronić. Dziecko jest wyjątkowo podatne na to, by nauczyć się bezradności. Skutki tego widoczne są w dorosłości.

Nierzadko jednostka nie podejmuje żadnych starań, gdyż towarzyszy jej nikłe oczekiwanie, że sytuacja sama się rozwiąże. Jednak ponieważ nic się nie zmienia, pojawia się wyuczona bezradność. W przypadku osób doświadczających przemocy wyuczona bezradność jest wyjątkowo niebezpieczna – ludzie, którzy są jej ofiarami, znajdują się w stanie permanentnego zagrożenia.

Wyuczona bezradność – konsekwencje

Przekonanie to często wynika z nieprawidłowych technik wychowawczych stosowanych przez rodziców. Przykładowo – jeśli matka powiedziała dziecku, że jego starania są bez znaczenia, a jego sukces przychodzi przypadkowo, to samo dziecko jako dorosły może zmagać się z poczuciem wyuczonej bezradności, gdyż w pewnym momencie uznaje, że jego zachowania i tak niczego nie zmienią. Dlatego warto zadać sobie pytanie, czy na pewno potrafimy prawidłowo motywować nasze dzieci – tak, aby uniknęły bezradności i wyrosły na szczęśliwych, spełnionych ludzi?

Leczenie wyuczonej bezradności

Jak wspomniano wyżej, bezradność może doprowadzić do depresji. Niezbędna jest wówczas terapia poznawczo-behawioralna. Ludzie poddający się jej, uczą się poczucia sprawności i prawidłowej oceny wpływu własnych działań. To najlepsza metoda, by pozbyć się wyuczonej bezradności.

U ludzi, którzy niegdyś zmagali się z przemocą, terapia pomaga uporać się ze skutkami takimi jak lęk czy depresja. Warto pamiętać, że zjawisko wyuczonej bezradności towarzyszy na co dzień wielu osobom, jednak im szybciej pacjent zgłosi się do specjalisty, tym szybciej upora się z tym problemem.