Cytostatyki – co to? Właściwości, sposób działania i skutki uboczne leków cytostatycznych

Czym są cytostatyki?

Leki cytostatyczne (cytostatyki, leki cytotoksyczne) to grupa substancji naturalnych i syntetycznych, które wykorzystuje się w chemioterapii. Mogą być stosowane jako samodzielna metoda leczenia nowotworów lub uzupełnienie radioterapii czy hormonoterapii. Cytostatyki działają toksycznie nie tylko na komórki nowotworowe, ale mają też zdolność do niszczenia tych zdrowych, między innymi: szpiku kostnego, naskórka czy nabłonka.

Przeczytaj: Nowotwory zatok przynosowych

Działanie leków cytostatycznych na komórki nowotworowe

Cytostatyki wykazują zdolność do hamowania podziałów komórkowych. Leki cytostatyczne działają toksycznie nie tylko na komórki nowotworowe, ale na wszystkie dzielące się w organizmie człowieka.

Jak działają leki cytostatyczne? Najpierw kilka słów o życiu komórek w organizmie człowieka. Wyróżnia się kilka faz podziału komórkowego, przy czym jeden cykl składa się z czterech etapów. W pierwszej kolejności zachodzą procesy niezbędne do syntezy enzymów uczestniczących w replikacji DNA. Następnie dochodzi do podwojenia materiału genetycznego i syntezy białek, po czym następuje podział komórki na dwie potomne. Są one identyczne pod względem materiału genetycznego. Cytostatyki powodują, że komórki nowotworowe nie dzielą się, ale nie robią tego również inne, zdrowe komórki w organizmie.

Cytostatyki wykorzystuje się głównie po to, by wydłużyć życie osoby chorej na nowotwór lub zminimalizować dolegliwości i objawy choroby. Najczęściej są podawane w momencie, gdy korzyści przewyższają ryzyko pogorszenia stanu ogólnego wynikającego z działań niepożądanych przyjmowanych substancji.

We współczesnej chemioterapii zwykle stosuje się kilka leków z różnych grup cytostatyków, co powoduje zwiększenie skuteczności leczenia. Ostateczny rezultat zależy od tego, jak duża populacja komórek nowotworowych zostanie zniszczona.

Warto przeczytać: Rak jajnika – objawy, leczenie i rokowania

Leki cytostatyczne – podział

Cytostatyki działają głównie na komórki proliferujące (znajdujące się w cyklu komórkowym) i w nieznacznym stopniu na spoczynkowe (będące w fazie G0). Umownie można je podzielić na:

• leki zależne od fazy – działają tylko na grupę komórek nowotworowych; wykazują aktywność w określonej fazie cyklu komórkowego; ich skuteczność zależy od ilości komórek proliferujących;

• leki niezależne od fazy – wykazują liniową zależność dawki oraz efektu; im większa zostanie podana, tym wyższy odsetek niszczonych komórek nowotworowych.

Ze względu na mechanizm działania, leki cytostatyczne można podzielić w następujący sposób.

• Cytostatyki alkilujące (np. chlorambucyl, cyklofosfamid, ifosfamid, estramustyna, chlormetyna), których mechanizm działania opiera się na tworzeniu wiązań chemicznych z grupami cząsteczek istotnych dla prawidłowego funkcjonowania komórki nowotworowej (tj. DNA, RNA, enzymy i hormony o strukturze białkowej). Zazwyczaj są wykorzystywane zarówno w monoterapii, jak i politerapii nowotworów, takich jak: białaczka, rak piersi, płuc, jajnika czy jądra. Leki alkilujące wykazują działanie niezależne od fazy cyklu komórkowego.

• Cytostatyki - antymetabolity (metotreksat, pemetreksed, fludarabina, merkaptopuryna, tioguanina, 5-fluorouracyl, gemcytabina, cytarabina, kapecytabina) przypominają swoją budową związki chemiczne, które warunkują prawidłowe funkcjonowanie komórki nowotworowej. Przede wszystkim znajdują zastosowanie w leczeniu guzów szybko rosnących. Głównym zadaniem antymetabolitów jest niszczenie komórek obecnych w określonej fazie cyklu komórkowego.

Preparaty pochodzenia naturalnego

W onkologii znajdują też zastosowanie leki cytostatyczne pochodzenia naturalnego, które można podzielić na:

• antybiotyki cytostatyczne (np. doksorubicyna, epirubicyna, idarubicyna, daunorubicyna, bleomycyna, daktynomycyna, mitomycyna, mitoksantron) niszą strukturę DNA i mogą bezpośrednio uszkadzać błonę komórki nowotworowej;

• pochodne podofilotoksynowe (etopozyd, tenipozyd) hamują działanie enzymów wewnątrzjądrowych, które odpowiadają za prawidłową replikację materiału genetycznego komórki nowotworowej;

• trucizny wrzeciona podziałowego (np. winblastyna, winkrystyna, winorelbina, paklitaksel, docetaksel, topotekan, irynotekan) zaburzają podział jądra komórkowego, w wyniku czego następuje śmierć komórki nowotworowej.

Cytostatyki – działania niepożądane

Jak wspomniano wcześniej, leki cytostatyczne działają toksycznie nie tylko na komórki nowotworowe. Przyjmowanie cytostatyków wiąże się z możliwymi powikłaniami w postaci rozległych uszkodzeń narządowych. Przede wszystkim chodzi o błony śluzowe, szpik kostny, układ oddechowy i pokarmowy. Do najczęstszych powikłań oraz działań niepożądanych można zaliczyć:

• nudności i wymioty, wrzody żołądka;

• stany zapalne błon śluzowych układu pokarmowego;

• znaczne obniżenie odporności;

• anemia, neutropenia, trombocytopenia;

• wypadanie włosów, łysienie;

• zwłóknienie płuc;

• uszkodzenie nerek i wątroby;

• niepłodność wynikająca z zaburzeń miesiączkowania i uszkodzenia komórek płciowych;

• podwyższone ryzyko zakażeń bakteryjnych, wirusowych oraz grzybiczych.

Cytostatyki jako zagrożenie dla personelu medycznego

Na szkodliwe działanie leków cytostatycznych narażeni są zwłaszcza przedstawiciele służby zdrowia oraz farmaceuci. Cytostatyki są zbawienne dla wielu pacjentów oddziałów onkologicznych, ale stanowią poważne zagrożenie zdrowotne dla personelu medycznego. Zdaniem naukowców długotrwałe oddziaływanie leków cytostatycznych na pracowników, którzy nie przestrzegają zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, może powodować wiele działań niepożądanych, np.: problemy z płodnością, wypadanie włosów, schorzenia układu oddechowego, nerek czy wątroby.