Afantazja – diagnoza, przyczyny, objawy, jak leczyć

Czym jest i na czym polega afantazja?

Afantazja to antonim fantazji, zwanej inaczej wyobraźnią. To przypadłość polegająca na braku wyobraźni wzrokowej, na którą cierpi co najmniej 2% społeczeństwa. Może być ona wrodzona lub nabyta. W przeciwieństwie do amnezji, afantazja nie powoduje zaniku pamięci. W przypadku afantazji niedostępne są obrazy wizualne, jednak pamięć robocza jest sprawna.

Afantazję określa się jako niezdolność do świadomego przywołania znajomych lub wyobrażonych i konkretnych obrazów w umyśle. Chociaż niektóre osoby z afantazją twierdzą, że w ich snach brakuje obrazów, uważa się, że afantazja nie ma wpływu na podświadomą wizualizację podczas snu.

Sam termin „afantazja” używany jest dopiero od 2015 roku, choć brak wyobrażeń mentalnych zaczęto badać już pod koniec XIX wieku. Afantazja jest postrzegana jako alternatywny sposób postrzegania i doświadczania świata.

Czym jest wyobraźnia?

Wyobraźnia to niezwykle złożona, ciekawa i nie w pełni poznana umiejętność. Istnieje wiele rodzajów wyobraźni, jednakże dla problemu afantazji istotna jest wyobraźnia wzrokowa, która umożliwia wyobrażenie sobie obrazów, które już się kiedyś widziało.

Trudno o jednoznaczną definicję wyobraźni, która zwana jest okiem umysłu. W psychologii przyjmuje się, że jest ona zdolnością do tworzenia obrazów umysłowych, czyli mentalnych. Umożliwia ona m.in.:

• twórcze myślenie;
• marzenie, zarówno we śnie, jak i na jawie;
• interpretację zjawisk w zindywidualizowany i oryginalny sposób;
• tworzenie dzieł sztuki;
• głębsze rozumienie świata;
• wzbogacanie i ubarwianie rzeczywistości;
• wymyślanie oryginalnych produktów czy rozwiązań;
• przewidywanie reakcji oraz następstw swoich działań.

Jak każda umiejętność, tak i wyobraźnia u każdego człowieka może być rozwinięta w różnym stopniu. Jednak jest ona umiejętnością wrodzoną, która najprężniej rozwija się na etapie dzieciństwa i którą można doskonalić.

Diagnoza afantazji

Ze względu na to, że nie ma zatwierdzonych, jednoznacznych kryteriów, diagnoza afantazji opiera się głównie na subiektywnych ocenach testów, potwierdzających obecność lub brak wyobraźni wzrokowej. Aby stwierdzić afantazję, wystarczy spróbować wyobrazić sobie jakiś konkretny przedmiot wraz ze szczegółami. Jeśli w reakcji na słowo „jabłko” w umyśle pojawia się obraz, oznacza to umiejętność wyobraźni wzrokowej. Osoby z afantazją mają wiedzę o tym, jaki jest kształt i kolor jabłka, ale nie mają umiejętności przywoływania z pamięci obrazów.

Istnieje kilka stopni afantazji. Niektóre osoby dotknięte afantazją w ogóle nie potrafią wyobrazić sobie żadnych obrazów. Inne charakteryzuje zmniejszona zdolność wizualizacji lub pojawianie się jedynie przebłysków obrazów, niezależnych od ich woli.

Jakie mogą być przyczyny afantazji?

Tak jak niejasne jest działanie wyobraźni, tak i przyczyny afantazji. Wiadomo, że w tworzeniu obrazu bierze udział wiele rejonów mózgu.

Według dr. Adama Zemana, przyczyną trudności z wyobraźnią wzrokową może być słabsze połączenie pomiędzy niektórymi obszarami mózgu. Chodzi o rejony odpowiedzialne za wzrok oraz części czołowe, biorące udział w podejmowaniu decyzji.

Afantazja nabyta może pojawić się na skutek urazu mózgu, poważnych zaburzeń psychologicznych, a nawet przebytych operacji, np. serca.

Objawy afantazji

Osoby z afantazją mogą mieć problemy z rozpoznawaniem twarzy, pamięcią autobiograficzną, opartą przede wszystkim na obrazach wizualnych lub wyobraźnią przestrzenną. Nie jest to jednak regułą.

Osoby dotknięte afantazją mówią o tym, że:

• nie pamiętają widoków sprzed wielu lat, a tym samym mają zablokowany dostęp do niektórych wspomnień związanych z obrazami;
• mają trudności z zapamiętywaniem przeszłych wydarzeń, związanych z obrazami wizualnymi;
• nie pamiętają twarzy zmarłych bliskich;
• mają mniej wspomnień związanych z doznaniami zmysłowymi i emocjonalnymi;
• podczas czytania książki nie mogą wyobrazić sobie opisywanych postaci, przedmiotów czy krajobrazów;
• słuchając strasznych historii, w ich głowach nie powstają żadne obrazy, więc nie czują wtedy strachu.

Na jakie problemy narażone są osoby z afantazją?

Osoby cierpiące na afantazję dobrze funkcjonują zarówno w życiu zawodowym, jak i prywatnym. Wiele z nich nie wie, że można funkcjonować inaczej. Podświadomie radzą sobie z tą przypadłością, zastępując brak wyobraźni wzrokowej alternatywnymi umiejętnościami interpretacji świata. Rozwijają oni m.in. umiejętności logiczne, matematyczne oraz werbalne.

Przebadani pacjenci, zgłaszający się z afantazją, osiągają wyniki porównywalne do tych, otrzymywanych od osób z prawidłowo działającą wyobraźnią – w testach m.in. obrazowania przestrzennego oraz percepcji. Największe różnice na niekorzyść osób z afantazją odnotowuje się w przypadku zadań, które wymagają dużej precyzji wizualizacji.

Niektóre zawody bardziej niż inne wymagają wyobraźni wizualnej. Należą do nich, m.in.: projektant ubrań oraz wnętrz, architekt czy artysta. Osoby z afantazją mogą nie mieć predyspozycji do większości z nich.

Czy afantazję można leczyć?

Dotychczas nie są znane skuteczne metody leczenia afantazji. Na szczęście nie jest ona niebezpieczna, a jedynie ogranicza pewne możliwości jednostek.

Jedną z zaproponowanych terapii, która może pomóc osobom z afantazją, jest tzw. strumieniowe przesyłanie obrazów. Polega ona na szczegółowym opowiadaniu o swoich myślach na głos, po to, aby uprawdopodobnić budowanie obrazów w umyśle.