Szczepienie przeciw pneumokokom

Pneumokoki – czym są?

Pneumokok to potoczna nazwa dwoinki zapalenia płuc ( Streptococcus pneumoniae), Gram-dodatniej bakterii z grupy paciorkowców. Drobnoustrój ten został wyizolowany po raz pierwszy już w 1881 roku przez Ludwika Pasteura i jego współpracowników jako czynnik powodujący zapalenie płuc, skąd wywodzi się jej nazwa.

Pod mikroskopem bakterie te mają kształt zbliżony do kuli, występują w parach i często zbijają się w liczne kolonie przypominające kształtem łańcuszki. Większość pneumokoków ma charakterystyczną otoczkę o zmiennej budowie. Na podstawie antygenów otoczkowych klasyfikuje się ponad 90 typów serologicznych tych bakterii, które w różny sposób będą oddziaływać na człowieka – od bardzo zjadliwych do łagodnych. Drobnoustroje te nie wytwarzają natomiast przetrwalników.

Człowiek jest naturalnym rezerwuarem pneumokoków, które bytują na błonie śluzowej nosa i gardła. Sama obecność tych bakterii nie musi oznaczać pełnoobjawowej choroby, a wiele osób (w większości dzieci niż dorosłych) staje się nosicielami drobnoustroju. Nawet ponad połowa dzieci w wieku szkolnym może być nieświadomym rezerwuarem pneumokoków.

Do zakażenia zwykle dochodzi drogą kropelkową lub przez bezpośredni kontakt z błonami śluzowymi chorego. Bakteria wykazuje niezwykłą zdolność adhezji do nabłonka dróg oddechowych (czyli „przykleja się” do niego). Nadmierna liczba patogenów w danym miejscu powoduje infekcję, której okres wylęgania trwa od 1 do 3 dni. Dodatkowo, jednoczesne zakażenie rinowirusem lub adenowirusami, odpowiedzialnymi za popularne przeziębienia, sprzyja zakażeniu pneumokokami. W Polsce szczyt zakażeń dwoinką zapalenia płuc przypada głównie na okres jesienno-zimowy.

Jakie choroby mogą wywołać pneumokoki?

Zakażenia wywołane przez pneumokoki mogą przyjmować skrajnie różny charakter, w zależności od wieku lub stanu odporności chorego.

Poza bezobjawowym nosicielstwem pneumokoków, łagodną formą zetknięcia z drobnoustrojem są tzw. zakażenia nieinwazyjne – wywołane stanem zapalnym w obrębie błon śluzowych. Infekcje takie diagnozowane są m.in. jako zapalenie ucha środkowego lub zapalenie zatok.

Poważniejsze infekcje mogą przybierać postać inwazyjną, dotykającą ośrodkowego układu nerwowego lub zakażeń tkanek. Szacuje się, że zakażenie Streptococcus pneumoniae jest jedną z najważniejszych przyczyn hospitalizacji i zgonów. Pneumokoki mogą być odpowiedzialne m.in. za:

• zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych,
• zapalenia płuc (w formie płatowej oraz odoskrzelowej),
• zapalenia opłucnej,
• ropne zapalenie stawów,
• zapalenie wsierdzia,
• zapalenia tkanek miękkich,
• zapalenia skóry,
• zapalenie spojówek,
• bakteriemię,
• posocznicę (sepsę).

Inwazyjna choroba pneumokokowa – co to jest?

Ostre zakażenia wywołane Streptococcus pneumoniae nazywane są także inwazyjną chorobą pneumokokową (IChP). Szczególnie narażone są na nią małe dzieci, poniżej 2. roku życia oraz osoby starsze, powyżej 65. roku życia. Zakażenie pneumokokowe jest szczególnie niebezpieczne dla osób z pierwotnymi lub wtórnymi niedoborami odporności, wywołanymi np. określonymi grupami leków, terapią onkologiczną, zakażeniem wirusem HIV. Innymi czynnikami ryzyka, dotyczącymi szczególnie osób starszych, są również:

• inne choroby przewlekłe (POChP, astma, choroby sercowo-naczyniowe, choroby nerek, marskość wątroby, nieswoiste zapalenia jelit lub cukrzyca);
• palenie tytoniu (uszkadzającego błony śluzowe);
• uzależnienie od alkoholu;
• obecność wszczepionego implantu ślimakowego.

Po zakażeniu pneumokokami mogą pojawić się nieodwracalne powikłania, jak: niedosłuch, głuchota, zapalenie kości szczękowej oraz objawy neurologiczne, jak padaczka, trudności w koncentracji i nauce.

Profilaktyka zakażenia pneumokokami

Naturalne unikanie zakażenia pneumokokami jest praktycznie niemożliwe. Bakterie te występują powszechnie w społeczeństwach ludzi, zwłaszcza w dużych skupiskach. Zwiększone ryzyko zakażeń pneumokokowych obserwuje się m.in na oddziałach noworodkowych, ale także u mieszkańców domów pomocy społecznej lub w hospicjach.

Najskuteczniejszą metodą zapobiegania zakażeniom pneumokokowym, w tym również inwazyjnej chorobie pneumokokowej, są szczepienia ochronne.

Współczesne preparaty nie tylko doskonale chronią przed inwazyjnym zakażeniem, ale są też bezpieczne i dobrze tolerowane przez znakomitą większość osób.

Rodzaje szczepionek na pneumokoki

W Polsce najpowszechniej stosowane są dwa rodzaje szczepionek skoniugowanych przeciwko pneumokokom: 10-walentna oraz 13- walentna.

Preparaty te zawierają oczyszczone wielocukry otoczkowe 10 lub 13 najważniejszych serotypów Streptococcus pneumoniae, skoniugowane z białkiem nośnikowym. W wyniku podania szczepionki w organizmie produkowane są przeciwciała przeciwko wszystkim zawartym w niej serotypom. Szacuje się, że serotypy zawarte w szczepionce 13-walentnej odpowiadają za 73 do nawet 100% przypadków inwazyjnej choroby pneumokokowej u małych dzieci, a także od 50 do 76% przypadków ciężkich zakażeń pneumokokowych u osób po 50. roku życia.

Polisacharydowa szczepionka 10-walentna – wskazana jest do stosowania u niemowląt oraz dzieci pomiędzy 6. tygodniem życia do ukończenia 5. roku życia.

Z kolei szczepionka 13-walentna może być stosowana w szerokim spectrum wiekowym, już od 6. tygodnia życia do 18. roku życia oraz u osób starszych w celu wywołania czynnej odpowiedzi immunologicznej, np. przeciwko zapaleniu płuc lub w ostrej chorobie inwazyjnej.

Dodatkowo, na rynku dostępna jest także szczepionka polisacharydowa 23-walentna (w Polsce dostępna pod nazwą Pneumo-23), która sporządzana jest z oczyszczonych wielocukrów otoczkowych aż 23 różnych serotypów Streptococcus pneumoniae. Preparat ten, choć powszechnie stosowany za granicą (m.in. w Stanach Zjednoczonych), przeznaczony jest głównie dla osób dorosłych z grup ryzyka powyżej 65. roku życia. Najnowsze wytyczne medyczne sugerują, że dorośli pacjenci powinni początkowo przyjąć jedną dawkę preparatu 13-walentnego, a dopiero po odpowiednim odstępie, szczepionkę 23-walentną. Tak uzyskana ochrona wydaje się możliwie najszersza i pokryje największy zakres niebezpiecznych serotypów bakterii pneumokokowych.

Schemat szczepienia na pneumokoki

Zgodnie z oficjalnymi wytycznymi Programu Szczepień Ochronnych, u zdrowych niemowląt pierwsza dawka szczepienia przeciwko pneumokokom powinna być podana w drugim miesiącu po urodzeniu (po ukończeniu 6. tygodnia życia), czyli na pierwszej wizycie szczepiennej.

Dwie kolejne dawki powinny zostać podane odpowiednio w 4. miesiącu oraz pomiędzy 13. a 15. miesiącem życia dziecka.

Warto przypomnieć, że największe ryzyko zakażeń pneumokokowych występuje właśnie u niemowląt, których układ odpornościowy dopiero się kształtuje. Dlatego też nie warto odraczać terminu pierwszej wizyty, jeśli nie istnieją faktyczne przeciwwskazania do podania szczepionki.

U dzieci zaliczanych do grup ryzyka zakażenia pneumokokami, w tym wcześniaków, schemat przyjęcia szczepionki wymaga podania 4 dawek preparatu, odpowiednio w 2., 4., pomiędzy 5. a 6. miesiącem oraz pomiędzy 11. a 15. miesiącem życia.

Szczepienia u niemowląt podawane są w przednio-boczną powierzchnię uda, natomiast u starszych dzieci i dorosłych w mięsień naramienny.

Skutki uboczne po szczepieniu na pneumokoki

Wszystkie szczepienia ochronne, pomimo niewymiernych korzyści, związane są także z pewnym ryzykiem wystąpienia powikłań lub reakcji niepożądanych.

Częstość i rodzaj skutków ubocznych szczepienia różni się także w zależności od wieku.

U noworodków i małych dzieci do 5. roku życia najpowszechniejsze powikłania szczepienia przeciwko pneumokokom to:

• rumień i obrzęk w miejscu podania,
• wysoka gorączka (powyżej 39 stopni C),
• rozdrażnienie,
• bezsenność,
• wymioty,
• biegunka,
• wysypka skórna.

W bardzo rzadkich przypadkach mogą wystąpić także powiększenia węzłów chłonnych w okolicy miejsca wstrzyknięcia, duszności lub reakcje anafilaktyczne.

U starszych dzieci, młodzieży i dorosłych najczęstsze skutki uboczne szczepienia obejmują:

• ból i obrzęk w miejscu podania,
• brak apetytu,
• bóle głowy,
• gorączkę,
• wymioty,
• senność.

Szczepionki przeciwko pneumokokom nie powinny być podawane kobietom w ciąży, ponieważ nie wiadomo, czy składniki preparatu przenikają do mleka kobiecego. Przed podaniem szczepienia zawsze należy skonsultować się z lekarzem, który oceni, czy nie istnieją przeciwwskazania do wykonania szczepienia (np. inne infekcje lub gorączka).