Selen – właściwości, nadmiar i niedobór – w czym jest selen?

Selen – właściwości

Co to jest selen? Jest on pierwiastkiem nie tylko ważnym dla zdrowia, ale przede wszystkim niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Może występować w formie nieorganicznej jako selenki metali, seleniny oraz selen organiczny w połączeniu z białkami.

Selen sam w sobie jako mikroelement nie wykazuje działania biologicznego w organizmie człowieka, a aktywność biologiczną wykazują jego związki, takie jak selenocysteina i selenometionina. Jako składnik selenobiałek odgrywa rolę strukturalną, enzymatyczną, a przede wszystkim rolę antyutleniacza.

Selen wchodzi w skład enzymu znajdującego się w krwinkach czerwonych, którego rolą jest zabezpieczenie ich przed hemolizą w obecności nadtlenków. Bierze udział w tworzeniu glutationu związku, który chroni komórki przed wolnymi rodnikami tlenowymi oraz toksycznymi związkami chemicznymi.

Odgrywa ważną rolę chroniąc nas przed wirusami. Mogą one mutować, czyli najprościej mówiąc zmieniać swój kod genetyczny, by pozostać niewidoczne dla układu odpornościowego. Selen zapobiega tym mutacjom, dlatego ma ogromne znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego. Takim przykładem może być wirus grypy, opryszczki wargowej i półpaśca.

Poziom selenu w żywności jest istotny dla procesu spermatogenezy. Jak wykazano w badaniach niski poziom selenu koreluje istotnie z zmniejszoną ruchliwością plemników oraz z zwiększoną ilością zaburzeń w obrębie witki.

Niektórzy badacze wykazali na związek niedoboru selenu z zachorowaniem na depresję oraz innych zaburzeń afektywnych, którym towarzyszy lęk i dezorientacja. Z tego wynika, że niedobór może odgrywać rolę w powstaniu zaburzeń nastroju.

Selen wpływa również na prawidłową kondycję włosów i paznokci. Posiada właściwości wiązania metali ciężkich, czyli pierwiastków chorobotwórczych, takich jak kadm, rtęć czy ołów.

Sprawdź również: Dlaczego jiaogulan nazywany jest ziołem długowieczności?

Selen w żywności – w czym jest selen?

Stężenie selenu pożywieniu pochodzenia roślinnego zależy od zawartości selenu w glebie. Najwięcej selenu zawierają produkty pochodzące z Wenezueli, Kolumbii, Brazylii, Peru Kanady i Stanów Zjednoczonych, choć w dwóch ostatnich krajach występują również obszary, na których dominują gleby ubogie w selen.

Ilość selenu pobieranego z dietą prze mieszkańców Polski jest najniższa w Europie. Dobrym pomysłem mogłoby się wydawać sprowadzanie do Polski produktów z krajów bogatych w selen, np. orzechów brazylijskich z Brazylii zamiast tych z Boliwii o mniejszej zawartości selenu. Niestety wymagało by to wprowadzenia zmian znakowania produktów, bo już nie tylko w naszym interesie jest kraj pochodzenia, ale rejon danego kraju, z którego pochodzi żywność.

A zatem w jakich produktach jest selen? Są to przede wszystkim:

• ryby i owoce morza,
• jaja,
• mięso,
• produkty zbożowe, np. kasza gryczana i makarony,
• suche nasiona roślin strączkowych, np. soczewica, fasola,
• orzechy i nasiona,
• grzyby.

Dobre źródło selenu stanowi żywność o dużej zawartości białka, gdyż ten mikroskładnik łatwo wiąże się z proteinami. Produkty bogate w selen to podroby – głównie nerki, zawierają one selen organiczny. Stężenie w warzywach i owocach będzie niższe, ale nie można zapomnieć o roślinach, które kumulują selen, takich jak brokuły, kapusta, nasiona strączkowe, czosnek czy grzyby.

Oprócz zawartości selenu w poszczególnych produktach spożywczych znaczenie ma ich biodostępność. Najlepiej łączyć produkty bogate w selen z białkiem i witaminą E. warto łączyć na talerzu ryby morskie oraz surówki z dodatkiem nasion słonecznika lub z olejem z zarodków pszennych i słonecznikowym.

W grupie ryzyka niedoborów są osoby będące na diecie wegetariańskiej, zwłaszcza te które wyeliminowały z swojej diety ryby morskie. Należy pamiętać, że według zaleceń powinniśmy spożywać je dwa razy w tygodniu.

Jeżeli chodzi o dzienne zapotrzebowanie i dawkowanie selenu to zgodnie z międzynarodowymi standardami żywieniowymi jest to 50–200 µ/dobę i zwiększa się w okresie ciąży i laktacji. Można sięgnąć po tabletki z selenem, ale uwaga – pacjentki z mutacją genową BRCA1 wykazują odmienną wrażliwość na mikroskładniki, w tym na selen. Według padań prof. Lubińskiego wiadomo, że Polki z historią nowotworów piersi i jajników w rodzinie nie powinny rozpoczynać suplementacji selenem na własną rękę, bez wcześniejszej konsultacji w onkologicznej poradni genetycznej.

Nadmiar selenu

Nadmiar selenu dotyczy krajów, w których dominują gleby o wysokiej zawartości tego składnika, ale również może dotyczyć osób, które zdecydują się na nierozważną suplementację. Selen jest specyficznym pierwiastkiem, którego stały poziom w organizmie jest dość trudny do utrzymania, a zarówno nadmiar, jak i niedobór jest groźny dla zdrowia. Dlatego też najlepsze jest rozważne dostarczanie selenu w jedzeniu.

W krajach, w których występuje nadmiar selenu, ludzie chorują na selenozę, występuje przy długotrwałym spożyciu selenu powyżej 400 mikrogramów dziennie. Dochodzi wówczas do niedokrwistości, zaniku narządów miąższowych i zaburzeń żołądkowo-jelitowych.

Objawy nadmiaru selenu:

• wypadanie włosów i ich łamliwość,
• drażliwość,
• stany zapalne skóry,
• biegunki,
• nudności i wymioty,
• obrzęk płuc,
• marskość wątroby.

Niedobór selenu – objawy

Jednym z poważnych schorzeń wynikających z znacznego niedoboru selenu jest odnotowana po raz pierwszy w Chinach choroba Keshana – kardiomiopatia młodzieńcza. W Finlandii rozwiązano niedobór selenu wprowadzając ustawę nakazującą rolnikom wzbogacanie nawozów nieorganicznymi solami selenu. Spowodowało to wzrost selenu w mleku krowim i rozwiązał się problem niedoboru selenu dla mieszkańców.

Objawy niedoboru selenu to:

• częste przeziębienia,
• problemy z płodnością,
• osłabienie funkcji wątroby i trzustki (może dojść do marskości),
• zaburzenia funkcji tarczycy,
• depresja, uczucie lęku i niepokoju,
• wzrost ryzyko nowotworów,
• większe ryzyko chorób neurodegeneracyjnych tj. Alzheimer,
• choroba Keshin-Beck (układu kostno-stawowego).

Selen a tarczyca

Selen działa hamująco na procesy zapalne, neutralizując wolne rodniki. W chorobie Hashimoto, tak jak w chorobie Gravesa-Basedowa zapotrzebowanie na selen jest zwiększone. Podczas wytwarzania hormonów w tarczycy dochodzi do wytworzenia H2O2 – nadtlenku wodoru, jednej z reaktywnych form tlenu jako procesu ubocznego. Aby nadtlenek nie działał uszkadzająco na tkanki, musi ulec przekształceniu z udziałem enzymu – peroksydazy glutationowej, a ta aktywność zależy od selenu.

T4 (prohormon) zostaje przekształcone przy udziale dejodynaz (określonych enzymów) w aktywne metabolicznie T3. Aktywność tych enzymów również jest zależna od selenu. Jeżeli ilość selenu jest zbyt mała, może dojść do upośledzenia przekształcania prohormonu T4 w aktywny hormon T3.

A zatem selen nie działa tylko przeciwzapalnie, ale reguluje syntezę hormonów produkowanych przez tarczycę. Kolejna ważną rolą selenu jest podnoszenie ogólnej odporności organizmu poprzez pobudzenie układu immunologicznego (selenometionina kumuluje się w limfocytach, makrofagach i neutrofilach).

Niski poziom selenu wpływa na modulację przemian trójjodotyroniny (fT3), co może być jedną z przyczyn nadwagi u kobiet z niedoczynnością tarczycy. Niedobór selenu istotnie wpływa na pracę enzymów odpowiedzialnych za metabolizm hormonów tarczycowych. Aż 80 proc. selenu jest gromadzone w tarczycy, zatem deficyt selenu dotknie najbardziej osoby z zmniejszoną tarczycą w wyniku postępującego procesu autoimmunologicznego zanikowego zapalenia tarczycy.

Działanie selenu jest wielokierunkowe, dlatego że mamy do czynienia z kofaktorami wielu grup białek. I choć selen należy do mikropierwiastków, niewielki jego niedobór będzie miał wpływ na organizm. Nie znaczy to jednak, że trzeba go cały czas suplementować. Najpierw należy zbadać jego stężenie we krwi. Ważne jest, by próbka była odwirowana w odpowiednim czasie od pobrania, bowiem przekroczenie tego czasu daje nieprawidłowy wynik – często wskazuje na wyższe stężenie selenu, co może być wynikiem rozpadu erytrocytów. Należy także pamiętać, że wartości selenu we krwi nie są reprezentatywne dla tarczycy. Warto wtedy ocenić poziom peroksydazy glutationowej.

W badaniach prowadzonych przez monachijską Klinikę Uniwersytecką Innenstadt stwierdzono, że przyjmowanie 200 µg selenu dziennie powodowało złagodzenie dolegliwości w chorobie Hashimoto.

I choć nie wszyscy pacjenci reagują na leczenie selenem, to jak twierdzi prof. Armin Heufelder, oznaczenie selenu nie jest konieczne do rozpoczęcia suplementacji u pacjentów z Hashimoto, jeżeli nie przekracza ono 200 µ/dobę.