Mobbing w szkole - co to, przyczyny, rola dorosłych, jak pomóc ofierze

Co to jest mobbing?

Mobbing to przemoc stosowana przez grupę wobec tej samej osoby lub dwóch – trzech osób. Nazywany jest też przemocą grupową. Dawniej pojęcie mobbingu odnosiło się do zakładów pracy i relacji między pracownikami. O mobbingu można mówić tam, gdzie na co dzień przebywają ze sobą osoby o równorzędnym statusie i podobnych zadaniach. Jak można zauważyć, pod tym względem grupa uczniów z jednej klasy nie różni się od grupy pracowników z jednej firmy: każdy ma równorzędną pozycję. Szybko okazało się więc, że mobbing występuje również w szkołach.

Mobbing w klasach szkolnych

O mobbingu w klasie mówi się wtedy, gdy grupa uczniów przez dłuższy czas (od kilku miesięcy wzwyż) dręczy wybraną osobę lub kilka osób. Dręczenie ma wiele postaci, wyróżnia się przemoc psychiczną i fizyczną:

• przemoc psychiczna – wyśmiewanie, przezywanie, rozpuszczanie plotek i obmawianie, komentowanie wypowiedzi ofiary na lekcjach, nieinformowanie jej o ważnych sprawach (np. o odwołanej lekcji) lub wprowadzanie w błąd (informowanie o tym, że dana lekcja została odwołana, chociaż nie jest to prawdą), izolowanie i ignorowanie na przerwach oraz podczas prac grupowych na lekcjach, prowokowanie, grożenie i szantażowanie,
• przemoc fizyczna - bicie, kopanie, popychanie, opluwanie, zabieranie i chowanie rzeczy, niszczenie rzeczy, zmuszanie do wykonywania ośmieszających, poniżających lub odrażających czynności.

Ofiary mobbingu

Ofiarami mobbingu często stają się uczniowie w specyficzny sposób wyróżniający się na tle klasy: słabsi (np. na wychowaniu fizycznym),

• mający trudności w nauce,
• niezdarni,
• chorzy,
• z wyraźnym defektem fizycznym,
• niemodnie ubrani,
• znacznie biedniejsi lub przeciwnie: znacznie bogatsi od innych.

Ostatni przykład pokazuje, że o tym, czy uczeń stanie się ofiarą, decydują również czynniki osobowościowe. Bardziej zagrożone są dzieci nieśmiałe, o postawach lękowych lub wrogich, samotne, z trudem nawiązujące kontakty rówieśnicze i niepotrafiące zebrać wokół siebie znajomych. Uważa się jednak, że w „sprzyjających” okolicznościach każde dziecko stać się ofiarą.

Ofiary mobbingu często przez wiele lat mierzą się ze skutkami długotrwałego doświadczania przemocy. Wielu uczniów przejawia symptomy chronicznego stresu, takie jak trudności z koncentracją uwagi, zaburzenia snu, kłopoty z pamięcią, a także obniżenie sprawności układu immunologicznego. Ofiary mobbingu nieraz doświadczają stanów depresyjnych, nabywają również trwałego przeświadczenia o własnej niższości.

Jeśli jednak ofiara znajdzie grupę, w której zostanie zaakceptowana, a także otrzyma silne wsparcie od rodziców, pracowników szkoły i przyjaźnie nastawionych uczniów, istnieją szanse, że nie doświadczy ona wielu z opisanych wyżej konsekwencji.

Organizacja klasy szkolnej

Tam, gdzie występuje przemoc grupowa, zazwyczaj formuje się charakterystyczny podział ról wśród uczniów. Ofiarę zaczyna atakować jeden lub kilku prowodyrów, wokół których skupia się paru naśladowców. Większość pozostałych uczniów z klasy przyjmuje pozycję biernych obserwatorów: widzą, jakich cierpień doświadcza ofiara, ale nie reagują. W klasach często pojawiają się również pojedynczy uczniowie, którzy szukają pomocy (np. informują o problemie wychowawców) i próbują bronić ofiarę. Na ogół jednak są osamotnieni, a przez to zbyt słabi w podejmowanych wysiłkach.

Sprawcami przemocy grupowej są nie tylko prowodyrzy i naśladowcy. Odpowiedzialność w równym stopniu spoczywa na biernych obserwatorach.

Przyczyny mobbingu

Na pojawienie się mobbingu wpływa wiele czynników. Jednym z nich jest (często głęboko utajone) poczucie niższości, które popycha uczniów do dowartościowywania się kosztem innych. Dzieje się tak zwłaszcza wtedy, gdy uczeń dodatkowo jest mało empatyczny, a jednocześnie potrafiący wywierać silny wpływ na innych. Prowodyrami czasem stają się również te dzieci, które same są ofiarami przemocy, np. w domu lub w innych, pozaszkolnych grupach rówieśniczych. Próbują wtedy odwrócić role i stać się katem dla kogoś innego.

Bierni obserwatorzy nie próbują przeciwstawić się przemocy zwykle ze strachu przed tym, że sami również staną się ofiarami. Boją się, że spadną w klasowej hierarchii i dołączą do dręczonego kolegi czy koleżanki.

Dręczenie jednej lub kilku osób spełnia również funkcję integrującą. Po pierwsze, uczniowie mogą w łatwy sposób odróżnić „naszych” od „obcych” i na tym rozróżnieniu budować poczucie wspólnoty. Po drugie, mogą się jednoczyć przeciwko wspólnemu „wrogowi”.

Osoby dręczone najczęściej nie pozostają bierne. Karl Dambach, niemiecki pedagog zajmujący się zjawiskiem mobbingu szkolnego, wymienia kilka, często obserwowanych, sposobów obrony:

1. uczeń próbuje znaleźć w klasie sprzymierzeńców i przeciągnąć ich na swoją stronę,
2. staje się błaznem klasowym i często razem z agresorami próbuje śmiać się z żartów na swój własny temat,
3. uczeń przyjmuje postawę agresywną i wrogą wobec innych,
4. próbuje pokazać, że jest lepszy niż wszyscy myślą: przesadnie się chwali lub obnosi się z drogimi rzeczami,
5. stara się pozyskać przychylność nauczycieli, np. poprzez donoszenie i podlizywanie się,
6. zaczyna uciekać z grupy: liczne nieobecności i wagary są jednym z pierwszych symptomów problemu.

Linie obrony przedstawione w punktach 3, 4 i 5 często prowadzą do eskalacji przemocy. Agresorzy usprawiedliwiają się twierdząc, że pokrzywdzony zasłużył swoim zachowaniem na to, co go spotyka. Z kolei ofiary, na skutek silnego napięcia i frustracji, zaczynają zachowywać się w sposób, który dodatkowo prowokuje agresorów. Jeśli stały się ofiarami, ponieważ były słabsze fizycznie od innych, pod wpływem zaczepek stają się niezdarne i nieudolne. Częściej również zdarzają im się, wywołane silnym stresem, niezręczności, wpadki i przejęzyczenia, które stają się okazją do kpin i szyderstw.

Rola rodzica ofiary mobbingu

Na to, że dziecko padło ofiarą przemocy grupowej, mogą wskazywać następujące zachowania:

• dziecko nie chce chodzić do szkoły,
• budzi się w nocy, ma koszmary, nie może zasnąć,
• jest osowiałe i przygnębione, ma trudności z koncentracją uwagi,
• nie zaprasza do domu kolegów/koleżanek z klasy i nikogo nie odwiedza,
• kiedy wraca do szkoły po kilku dniach nieobecności, nie ma od kogo pożyczyć zeszytów.

Wiele dzieci nie mówi rodzicom o tym, że są dręczone przez klasę. Czasem wspominają o jednym czy dwóch kolegach, z którymi nie lubią się. Warto wtedy dopytać, jak wygląda ta relacja. W jaki sposób kolega/koleżanka daje poznać dziecku, że go nie lubi i jak reaguje na to reszta klasy. Jeśli rodzic zaczyna podejrzewać, że dziecko jest dręczone, powinien natychmiast powiadomić o tym szkołę, w szczególności wychowawcę klasy, pedagoga szkolnego i psychologa, a następnie monitorować podjęte przez nich działania. Może również skontaktować się z rodzicami uczniów, którzy według dziecka prowokują zaczepki, i wspólnie z nimi podjąć kroki w celu poprawy sytuacji. Jeśli działania podjęte przez szkołę zawodzą, rodzic może zażądać zaangażowania pomocy z zewnątrz.

Rola pracowników szkoły a mobbing

Przezwyciężenie mobbingu jest trudnym zadaniem. Pedagog szkolny, psycholog i wychowawca powinni podjąć pracę indywidualną zarówno z prowodyrami, jak i z ofiarami przemocy. Niezbędna jest również długotrwała praca z klasą, ukierunkowana zarówno na psychoedukację na temat mobbingu, jego mechanizmów i skutków, jak też na zwiększenie empatii i otwartości na innych.

Duże znaczenie ma integrowanie klasy: tam, gdzie dzieci znają się i lubią, mniejsze jest ryzyko pojawienia się przemocy grupowej. Warto więc organizować wycieczki klasowe, ogniska, pikniki i wspólne wyjścia, a jednocześnie prowadzić zajęcia integracyjne, dzięki którym uczniowie zżyją się i lepiej poznają siebie nawzajem.