Koszmary senne u dzieci – przyczyny, jak leczyć?

Fazy snu – kiedy pojawiają się koszmary senne?

Wyróżnia się dwie fazy snu:

• faza NREM – zwana inaczej snem głębokim lub wolnofalowym,
• faza REM – inaczej sen płytki lub faza przyspieszonego ruchu gałek ocznych.

Fazy te występują naprzemiennie, począwszy od fazy NREM. W miarę upływu snu dochodzi do wydłużania fazy REM i skracania fazy NREM. Dla fazy REM charakterystyczne jest występowanie tzw. marzeń sennych, czyli obrazów i innych wrażeń pojawiających się podczas snu. Mogą one przybierać postać złych snów.

Przeczytaj też: Budzenie się w nocy – przyczyny, jak leczyć?

Czym są koszmary senne?

Koszmary senne u dziecka są zaburzeniami snu związanymi z fazą REM. Najczęściej występują w drugiej połowie snu, gdy fazy REM ulegają wydłużaniu.

Koszmary senne to przerażające sny, które często powodują wybudzenie dziecka, uczucie strachu, odruchowe poszukiwanie bliskiej osoby. Sen jest bardzo realistyczny. Najczęściej dziecko ma wrażenie, że jest bezpośrednim uczestnikiem snu (śni mu się, że spada w dół, tonie lub staje w obliczu innego niebezpieczeństwa), rzadziej – jest biernym obserwatorem przerażających sytuacji (np. śmierci najbliższych osób).

Złe sny o zbliżonej treści często uporczywie nawracają. Przerażenie związane z przeżywaniem snu może prowadzić do przebudzenia się – dziecko jest wtedy przestraszone i spragnione obecności kogoś z najbliższych. Uczuciu przerażenia związanego z koszmarem sennym mogą towarzyszyć objawy pobudzenia układu adrenergicznego:

• przyspieszona czynność serca,
• przyspieszony oddech,
• wzmożona potliwość.

Objawy te są mniej nasilone niż w przypadku lęków sennych – parasomnii snu NREM.

W odróżnieniu od lęków sennych, koszmary senne są zazwyczaj zapamiętywane przez dziecko – rano, po przebudzeniu się, dziecko jest świadome wystąpienia zaburzenia i jest w stanie opisać treść snu. Większość (około 75%) dzieci zapamiętuje treść koszmarów sennych na długo, nawet na całe życie.

Sporadycznie występujące koszmary senne nie mają znaczącego wpływu na jakość życia dziecka. Problem pojawia się, gdy parasomnie te uporczywie nawracają, prowadząc do obniżenia jakości i ilości snu, problemów z wysypianiem się, upośledzenia codziennego funkcjonowania, stresu, lęków.

Przeczytaj też: Mówienie przez sen – przyczyny

Jakie są przyczyny koszmarów sennych u dzieci?

Przyczyna koszmarów sennych nie jest jeszcze w pełni wyjaśniona. Przypuszcza się, że znaczącą rolę w prowokowaniu tego typu zaburzeń odgrywają:

• stresujące przeżycia (uporczywie nawracające koszmary senne są jednym z objawów PTSD – zespołu stresu pourazowego),
• niskie poczucie własnej wartości,
• przewlekłe uczucie niepokoju,
• słuchanie lub czytanie opowieści wywołujących uczucie strachu,
• oglądanie przerażających scen w telewizji,
• granie w gry komputerowe obfitujące w brutalność.

Złe sny mogą zacząć się pojawiać u dzieci, które uczone są samodzielnego spania, w pokoju innym niż rodzice – są one wyrazem stresu związanego z przystosowywaniem się do nowej sytuacji oraz uczucia niebezpieczeństwa związanego z nieobecnością rodziców obok dziecka. Koszmary senne często pojawiają się u dzieci mających niskie poczucie własnej wartości – w snach często pojawia się obraz innych osób wyśmiewających dziecko, dokuczających mu.

Warto także pamiętać, że występowanie koszmarów sennych może być efektem stosowania leków (np. leków obniżających ciśnienie tętnicze, w tym beta-blokerów) lub substancji psychoaktywnych, a także odstawienia leków (np. trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych, benzodiazepin, barbituranu).

Nierzadko zdarza się jednak, że koszmary senne pojawiają się bez uchwytnego czynnika sprawczego – u dzieci, które są pewne siebie, akceptowane w swoim środowisku, nie doświadczyły dramatycznych przeżyć. Oznacza to, że u podłoża koszmarów sennych nie leżą wyłącznie lęki i obawy śpiącego.

Występowanie koszmarów sennych, podobnie jak i innych parasomni, wiąże się z przeplataniem się faz snu – fazy REM, NREM i fazy czuwania. W momencie przechodzenia jednej fazy w drugą, nakładania się na siebie fal mózgowych, śpiący doświadcza takich wrażeń, jak np. uczucie unieruchomienia. Często towarzyszy temu sen obrazujący uczucie zagrożenia z brakiem możliwości ucieczki.

Koszmary senne a lęki nocne – czym się różnią?

Koszmary senne najczęściej wymagają różnicowania z lękami nocnymi – występującymi najczęściej niedługo po zaśnięciu. Objawami różnicującymi są:

• całkowita niepamięć wydarzenia w przypadku lęków nocnych (koszmary senne są zwykle zapamiętywane),
• bardziej nasilone objawy pobudzenia układu adrenergicznego w przypadku lęków nocnych,
• niepełne wybudzenie z brakiem zdolności do całkowitego wybudzenia w przypadku lęków nocnych, szybkie osiągnięcie pełnej świadomości po przebudzeniu się u osoby doświadczającej koszmaru sennego,
• negatywna reakcja na dotyk, przytulenie w przypadku lęków nocnych, podczas gdy dziecko doświadczające koszmaru sennego zazwyczaj uspokaja się po przytuleniu przez bliską osobę,
• występowanie lęków nocnych tuż po zaśnięciu, a koszmarów sennych najczęściej w drugiej połowie snu,
• występowanie koszmarów sennych także u dorosłych, podczas gdy lęki nocne zwykle ustępują w okresie dojrzewania.

Nagłe wybudzenie się dziecka, któremu towarzyszą objawy pobudzenia części układu nerwowego, może być również objawem innych zaburzeń, z którymi należy różnicować koszmary senne, w tym z napadami padaczkowymi oraz obturacyjnym bezdechem sennym. Diagnostykę nierzadko należy poszerzyć o wykonanie badań dodatkowych, takich jak:

• badanie polisomnograficzne,
• EEG.

Jak sobie radzić z koszmarami sennymi u dziecka?

Rodziców pacjenta zgłaszającego koszmary senne należy poinstruować, że dziecko wybudzone ze snu z powodu koszmaru sennego wymaga jedynie uspokojenia, przytulenia, nie wolno natomiast panikować, potrząsać dzieckiem, krzyczeć. Rodzic powinien delikatnie wytłumaczyć dziecku, że to był tylko sen, że nie ma realnego zagrożenia.

Do zaleceń wydawanych dziecku cierpiącemu na koszmary senne i jego rodzinie należy także zakaz oglądania brutalnych filmów, czytania i słuchania opowieści mających na celu budzenie grozy, grania w gry komputerowe obfitujące w przerażające sceny.

W przypadku, gdy lekarz lub psycholog widzi związek pojawienia się koszmarów sennych ze stresującymi przeżyciami, lub gdy koszmary senne u dziecka nawracają, znacząco wpływając na funkcjonowanie i psychikę dziecka, konieczne jest wsparcie psychologiczne, udzielane zarówno przez najbliższych, jak i przez psychologa. W niektórych przypadkach pomocna może okazać się psychoterapia.

Dzieciom, które mają problemy ze snem, można podać bardzo bezpieczne dla zdrowia preparaty ziołowe, dostępne np. w postaci syropu, które delikatnie uspokajają i ułatwiają zasypianie. W ich składzie znajdziemy melisę i ekstrakt z lipy.

Rzadko stosowaną metodą postępowania u dzieci doświadczających koszmarów sennych jest farmakoterapia oparta na lekach skracających fazę snu REM (np. trójpierścieniowych lekach przeciwdepresyjnych) lub lekach z grupy SSRI, stosowanych m.in. w leczeniu zaburzeń lękowych i depresji. Należy jednak pamiętać, że ich odstawienie zwykle wiąże się z nawrotem, a nawet nasileniem, koszmarów sennych.