Jąkanie się u dziecka – przyczyny, jak leczyć jąkanie i zacinanie się

Jąkanie się u dziecka – czym jest?

Jąkanie to zaburzenie płynności mowy. Polega na niezamierzonym przerywaniu, powtarzaniu i zniekształcaniu sylab i słów wskutek nieprawidłowej koordynacji ruchowej mięśni oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych. Występowanie jąkania jest znane od starożytności, może dotyczyć nawet do 1 procenta populacji i częściej dotyczy chłopców.

Profesor Zbigniew Tarkowski, specjalista od zaburzeń mowy, określił jąkanie jako zaburzenie synchronizacji na trzech poziomach wypowiedzi. Są to poziomy:

• semantyczny, polegający na zaburzeniu w łatwym przechodzeniu od jednej informacji do kolejnej. Dziecko często stosuje pauzy, powtórzenia czy rozpoczyna zdanie od samogłoski lub dźwięku pośredniego między „e”, „a”, „y”, czyli tzw. embolofazji (np. „jechaliśmy do babci autobusem, a potem aaa tlą... tramwajem”);
• syntaktyczny – jako zaburzenie w sferze łatwego przechodzenia od jednej struktury składniowej do kolejnej. Dziecko ma problem ze składnią wyrazów, powtarza przyimki, spójniki (np. „ja się nie boja... bojałam...nie bałam”);
• zaburzenia płynności fizjologicznej – charakteryzuje się brakiem koordynacji ruchów oddechowych, fonacyjnych oraz artykulacyjnych, przez to utrudnione jest przechodzenie od jednej głoski do drugiej. Objawia się to powtarzaniem, przeciąganiem, blokowaniem i dysrytmiami, czyli zmianami tempa mówienia w obrębie wypowiedzi (np. „byliśmy w eeprzeeeczkolu”) ^{1, 2}.

Rodzaje jąkania się u dzieci

W zależności od okresu życia, w jakim te zaburzenia mowy mogą się pojawić, wyróżnia się:

• rozwojową niepłynność mowy,
• jąkanie wczesnodziecięce,
• jąkanie.

Rozwojowa niepłynność mowy pojawia się najczęściej u małych dzieci – w wieku 2-3 lat. Przyczyną jest zazwyczaj niesprawny jeszcze aparat oddechowy, fonacyjny i artykulacyjny dziecka, który nie nadąża za rozwojem jego mózgu. Małe dziecko chce dużo powiedzieć, lecz jego rozwijający się organizm nie nadąża dokonać odpowiedniej koordynacji oddychania, fonacji i artykulacji.

Jąkanie wczesnodziecięce pojawia się najczęściej u dzieci przedszkolnych i zawsze wymaga konsultacji logopedycznej. W jaki sposób się objawia? Dziecko zaczyna powtarzać sylaby i wyrazy. Zaczyna się przeciąganie głosek, trudności w starcie mowy, trudności z oddychaniem, mrużenie oczu i inne nieprawidłowości podczas próby wypowiedzi.

Jakie są przyczyny jąkania się u dzieci?

Przyczyny jąkania nie są do dzisiaj dokładnie poznane i wyjaśnione, mimo że jąkanie stanowi temat wielu badań. Do najczęściej wymienianych przyczyn jąkania zalicza się:

• dziedziczne skłonności do jąkania (czynniki genetyczne) – mogą stanowić przyczynę jąkania stwierdzaną u 30-40% jąkających się;
• brak dominacji jednej z półkul mózgowych;
• opóźniony rozwój mowy.

Część badaczy zwraca także uwagę na to, że jąkające się dzieci w porównaniu z niejąkającymi się rówieśnikami mogą wykazywać osłabioną funkcjonalną i strukturalną łączliwość zarówno w sieciach neuronowych obszarów słuchowo-motorycznych (odpowiedzialnych za autokontrolę), jak i w połączeniach jąder podstawnych z obszarami wzgórzowo-korowymi. U jąkających się dzieci może dochodzić także do odmienności w zakresie organizacji istoty białej w mózgu ^{3, 4}.

W jaki sposób objawia się jąkanie u dzieci?

Objawy jąkania się można podzielić na jawne i ukryte. Jawnymi objawami są:

• powtarzanie – niektóre dźwięki, sylaby mogą być powtarzane nawet po kilka razy, np. „Tata, tata, tata powiedział mi, mi”;
• przeciąganie – poszczególne sylaby mogą być znacznie przedłużane, np. „jeest mi źźź-le”;
• pauzy – jeśli występują na początku zdania, wtedy dziecko z trudem próbuje zacząć mówić, czasem używa dodatkowych dźwięków jako „starterów”. Przerwy zdarzają się też w środku zdań, np. „chcę… iść… na basen…”. Czasami można odnieść wrażenie, że dziecko nie może znaleźć właściwego słowa, a czasem „walczy”, aby je wypowiedzieć. Pauzy mogą zaistnieć też w połowie wyrazów, np. „Moja ma-ma jest w do-mu”;
• używanie słów wypełniaczy – do wypowiedzi dodawane są dodatkowe słowa lub dźwięki niemające żadnego sensu, np. „Ja nie pójdę, wiesz, nie pójdę do tej..., no tej... tej pani”; „Ja yyyy zawołam, yyyy- zawołam już mamę”;
• problemy z przepływem powietrza – wygląda to tak, jakby dziecko nie miało wystarczającej ilości powietrza do zakończenia wypowiedzi. Niektóre dzieci biorą częste wdechy, zachłystując się powietrzem, mówią na wdechu lub urywają wypowiedź, bo brakuje powietrza i może pojawiać się wzmożone napięcie mięśniowe;
• współruchy – podczas wypowiedzi dziecko może np. mrugać oczami, odchylać głowę do tyłu, pojawia się zaciskanie warg, występują tiki, grymasy twarzy.

Do objawów ukrytych zalicza się:

• unikanie kontaktu wzrokowego,
• unikanie mówienia,
• unikanie konkretnych sytuacji,
• poczucie winy,
• izolowanie się ⁵.

Sposoby leczenia jąkania się u dzieci

Terapia jąkania powinna zawierać trening płynności mówienia i psychoterapię (terapia zintegrowana). Trening płynności mówienia podzielono na metody bezpośrednie, w których stosuje się wiele technik płynności mówienia oraz na metody pośrednie, które co prawda nie zawierają ćwiczeń mowy, ale poprawa płynności mówienia następuje poprzez oddziaływanie na środowisko domowe lub szkolne.

Wśród metod bezpośrednich wymienić można:

• metodę Echo,
• techniki oddychania (prawidłowy wdech i wydech),
• rytmizację mówienia,
• technikę delikatnego startu mowy.

Najbardziej powszechne postępowanie terapeutyczne stosowane w jąkaniu u dzieci w wieku szkolnym to mówienie bardziej płynne lub jąkanie bardziej płynne, a także kombinacja obu tych podejść.

Terapia jąkania nie powinna skupiać się jednak tylko i wyłącznie na upłynnianiu mowy dziecka. Uzyskanie płynnej mowy w gabinecie logopedy nie zawsze oznacza, że ta płynność wystąpi w innych sytuacjach, zwłaszcza gdy dziecko jest narażone na stres. W związku z tym, oprócz nabywania nowych umiejętności związanych z upłynnianiem mówienia lub modyfikowaniem jąkania, z pacjentem pracuje się także nad wspieraniem zrozumienia całej złożoności zjawiska jąkania. Dąży się do tego, by dziecko zaakceptowało siebie jako osobę jąkającą się. Istotne jest tutaj zarządzanie stresem i lękiem związanymi z jąkaniem i mówieniem.

W proces leczenia jąkania oprócz logopedy i dziecka powinni się także włączyć rodziców/ opiekunów (atmosfera domowa powinna być wspierająca), a także otoczenie – nauczycieli, rówieśników. Nie można dziecka karać za to, że się jąka, ani pozbawiać go praw przysługującym innym dzieciom.

Techniki leczenia jąkania się u dziecka

Z dziećmi przedszkolnymi wykorzystuje się techniki opracowane przez Z. Tarkowskiego i M. Chęćkan opierające się na terapii pośredniej, czyli treningu płynności mówienia, terapię zabawową, ruchową, logorytmikę, farmakoterapię, ziołolecznictwo i porady dla rodziców.

W przypadku podjęcia terapii bezpośredniej korzysta się z: mówienia rytmicznego, wykorzystywania metody cienia (logopeda jest suflerem), mówienia przedłużonego, maskowania, frazowania, warunkowania instrumentalnego (kara i nagroda).

W przypadku małych dzieci niezbędne jest stosowanie spowolnienia mowy wraz miękką artykulacją, upraszczanie języka i modyfikowanie postaw.

Harmonogram pracy z góry ustalonymi działaniami i dostosowany do wieku dziecka oraz nieskomplikowany plan terapii są podstawowymi elementami w pracy z dziećmi.

Metoda echo B. Adamczyka

Polega na jednoczesnym mówieniu tego samego tekstu przez co najmniej dwie osoby, w efekcie dochodzi do naturalnego spowolnienia mowy. Niekiedy wykorzystuje się pracę z echo-korektorem, polegającą na synchronizacji dźwięków mowy z dźwiękami usłyszanymi z echa.

Odtwarzane są sytuacje zarówno znane, jak i nowe.

Ćwiczenia oddechowe z wykorzystaniem technik relaksacyjnych

Elementy jogi oraz pracy nad oddechem pozwalają wyciszyć i uspokoić się dziecku, przyczyniając się do zachowanie płynności mówienia. Wykorzystywana jest wówczas relaksacja Schulza lub Jacobsona.

Psychofizyczna terapia jąkających się M. Chęćka

Przez około pół roku realizowane są cztery etapy pracy terapeutycznej. W pierwszym etapie szczegółowo omawiany jest problem jąkania się z uwzględnieniem terapii rodziny dla rodziców, określenie zasad mówienia, wprowadzenie elementów relaksacji, psychodramy, socjoterapii i ćwiczeń oddechowych. Drugi etap skoncentrowany jest na wyuczeniu wymowy spółgłosek trudnych i ich grup, przedłużenia samogłosek na początku wypowiedzi. W trzecim etapie pracuje się nad sprawnym rozpoczynaniem zdania poprzez zmiękczenie głosu i unikanie krtaniowych zwarć. Czwarty etap skupia się na utrwalaniu, automatyzacji, opanowaniu zasad mówienia oraz porównaniu mowy jąkającego się na początku, w środku i na końcu terapii.

Terapia logopedyczna

Zawiera techniki pozwalające przywrócić stan płynnego mówienia, bez powtarzania głosek, sylab, wyrazów, fraz czy przedłużenia wybranych głosek. Poznanie zasad mówienia i automatyczne stosowanie zasad w praktyce pozwala dziecku swobodnie wypowiadać się nie tylko wobec bliskich, ale także w sytuacjach nowych, w kontaktach z innymi ludźmi.

Psychoterapia rodziny

Po wnikliwym wywiadzie rodzinnym ustala się czynniki stresujące dziecko przyczyniające się do jego jąkania się.

Praca psychoterapeutyczna opiera się na przywróceniu bezpieczeństwa dziecku, wzmocnieniu jego wartości, tworzeniu oczekiwań dopasowanych do jego możliwości psychofizycznych, uczeniu konstruktywnego wyrażania emocji trudnych typu złość, umiejętności wyrażania siebie i określania swoich potrzeb. Terapia pomaga rodzicom właściwie wspierać swoje dziecko w rozwoju poprzez uświadomienie im mechanizmów przyczyniających się do jąkania się.

Jak rodzic może pomóc jąkającemu się dziecku?

• Należy panować nad nerwami i nie okazywać zniecierpliwienia, gdy maluch się jąka.
• Nie powinno się rozmawiać przy dziecku o jąkaniu.
• Dobrze jest wpłynąć na inne osoby zajmujące się dzieckiem, by nie zwracały uwagi na zdarzające się u malucha potknięcia, nie poprawiały czy nakłaniały dziecko do poprawnego i płynnego mówienia, zawstydzając je.
• Nie należy uświadamiać dziecku, że się jąka, gdy o tym nie wie. Maluch mógłby mieć poczucie mniejszej wartości i lęk przed mówieniem.
• Trzeba cierpliwie wysłuchać dziecko do końca, nie kazać mu powtarzać słów, na których się zacina. Dobrze jest zadbać o spokojną atmosferę mówienia, odczekać chwilę, zanim odpowie się dziecku. Uspokaja się tym dziecko i spowalnia tempo jego wypowiedzi. Poza tym jednocześnie nie powinno się zadawać większej ilości pytań naraz.
• Metodą pozwalającą na uniknięcie jąkania jest wspólne z nim recytowanie wierszy i śpiewanie piosenek. Podczas tego zajęcia jąkanie nie występuje. Przy okazji trzeba chwalić dziecko i podkreślać jego mocne strony dobre strony dziecka, jak również dbać o jego spokój i bezpieczeństwo.

współpraca: psycholog Beata Matys-Wasilewska