Trudność procesu wychowawczego po części wynika z jego unikalności oraz z faktu, że nie istnieje żaden zestaw uniwersalnych metod wychowawczych, które wyczerpują wszystkie możliwości wpływu na zachowanie dziecka, dając jednocześnie gwarancję sukcesu w wychowaniu.
Sposoby podejmowane przez rodziców i/lub opiekunów są często odpowiedzią na konkretne problemy wychowawcze pojawiające się u dzieci. Padają wtedy pytania typu: jaką metodę wybrać, czy system nagród i kar będzie odpowiedni, czy to tylko chwilowy bunt, czy może efekt dotychczasowych błędów wychowawczych?
Ilość problemów w procesie wychowania wydaje się niewyczerpana, podobnie jak nieskończona jest liczba metod radzenia sobie z nimi. W odpowiedzi na niekończącą się litanię pytań rodziców o rozwój i zastanawianie się, czy to jedynie chwilowe zachowanie niegrzecznego dziecka, czy może już na przykład przejaw nadpobudliwości ruchowej bądź ADHD albo dziesiątek innych problemów – powstał ramowy podział metod i sposobów wychowawczych, które na danym etapie rozwoju dzieci mogą okazać się pomocne.
Wychowanie oznacza świadome i konsekwentne dążenie do określonego ukierunkowania dziecka w konkretnej sferze życia (duchowej, emocjonalnej, fizycznej czy społecznej). Podstawową cechą, która jest wspólna wszystkim systemom wychowawczym, jest konsekwencja. Metody wychowania podejmowane przez rodziców są jedynie składową całego procesu wychowawczego. Powinny być one spójnym i stałym systemem, prowadzącym do realizacji konkretnego celu wychowawczego. Nie można mówić o metodach wychowawczych w przypadku sporadycznych prób wywarcia wpływu na dziecko w momencie pojawienia się problemów wychowawczych – zarówno tych z najmniejszymi dziećmi oraz przedszkolakami (bunt dwulatka, kłótnie z rodzeństwem, niechęć do nauki czytania czy pisania i inne), jak i tych pojawiających się w wieku szkolnym (problemy z nauką, agresja u dziecka, fobia szkolna, uzależnienie od komputera, narkotyków czy innych środków psychoaktywnych).
Bez względu na przyjętą metodę, proces wychowania dziecka zawsze stanowi rodzaj sprzężenia zwrotnego. Opiekunowie czy rodzice starają się modelować zachowanie dziecka, ale – w odpowiedzi – dziecko zawsze oddziałuje również na rodzica czy opiekuna. Przyjęty model wychowania dziecka powinien być spójny – niezależnie od tego, czy opieka nad dzieckiem jest sprawowana przez oboje rodziców, dalszą rodzinę czy jest to samotne macierzyństwo, czy też na wychowanie dziecka ma wpływ osoba zatrudniona w charakterze opiekunki do dzieci. Właściwa metoda wychowawcza traktuje dziecko podmiotowo, uwzględnia jego indywidualność oraz naturalne ograniczenia. Jednocześnie należy mieć świadomość, że idealna metoda nie istnieje i – niestety – nie daje się uniknąć błędów wychowawczych w procesie kształtowania dzieci.
- Metoda nagród i kar – to jedna z najczęściej stosowanych metod. Kary służą w niej wytłumieniu niepożądanych zachowań, zaś nagrody stanowią wzmocnienie pozytywne, modelujące pożądane zachowanie dzieci. Kwestia kary całkowicie wyklucza użycie przewagi fizycznej wobec dziecka i naruszenie jego godności osobistej. Nie może być też zbyt surowa w stosunku do przewinienia, jak również wymierzana wielokrotnie za ten sam czyn. Kary stosuje się adekwatne do winy i zawsze wyjaśnia się, czego dotyczy dana kara. Nagrody natomiast powinny być w znaczącej przewadze i o różnym natężeniu (pochwała, prezent, przytulenie, dodatkowy wspólny czas z rodzicami itp.). U najmłodszych maluchów ta metoda wychowawcza przybiera postać wyrażania aprobaty lub niechęci wobec zachowania i postaw dziecka, które na podstawie reakcji rodziców modeluje swoje postępowanie.
- Metoda modelowania – to jedna z bardzo wymagających (w stosunku do opiekunów) metod wychowawczych. Polega ona na modelowaniu zachowania dziecka na podstawie własnego przykładu. Początkowy okres rozwoju dzieci w sposób naturalny przebiega zgodnie z ta metodą, ponieważ rodzice czy opiekunowie są dla dziecka jedynym znanym przykładem zachowania, więc naturalnie ich naśladuje. Wraz z rozwojem dzieci metoda ta staje się coraz trudniejsza, ponieważ dzieci bardzo szybko wychwytują różnego rodzaju niekonsekwencje w zachowaniu rodziców (opiekunów).
- Metoda zadaniowa – to metoda, która sprawdza się w okresie intensywnego rozwoju dziecka, w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, np. w okresie intensywnej nauki pisania i czytania. U młodszych dzieci jest rodzajem zabawy z dzieckiem, ukierunkowanej na osiągnięcie wspólnego celu, w wieku późniejszym polega na stawianiu dzieciom zadań, budowaniu konkretnych sytuacji, których rozwiązanie i wypełnienie prowadzi do poszerzenia ich wiedzy, do rozwoju umiejętności społecznych i innych. Dzieci wykonując wspólną pracę i zadania (teatrzyki, wspólna praca plastyczna, grupowa opieka nad zwierzęciem itd.), uczą się współdziałania, dzielenia, pracy w grupie, ale również rozwiązywania konfliktów i radzenia sobie z porażką.
- Dyskutowanie, rozmowa, wyjaśnianie i perswazja – to podstawa! Wartość rozmów w rozwiązywaniu konfliktów międzyludzkich trudno przecenić. Kształtowanie dzieci za pomocą słowa wymaga jednak cierpliwości, czasu, delikatności i zaufania, ale przynosi za to wymierne efekty. Sprawdza się w przypadku starszych dzieci, kiedy wpływ szkoły i rówieśników staje się coraz silniejszy. Chcąc dotrzeć do dziecka, warto odwoływać się do jego emocji, podawać przykłady, które mogą być poruszające dla dziecka. Natomiast stosując perswazję, należy zawsze (!) dać dziecku wybór. Metoda ta wymaga dojrzałości od opiekunów (rodziców), ponieważ rozmowa i dyskusja z dzieckiem nie może przerodzić się w psychiczny przymus, osądzanie czy szantaż emocjonalny. Można jedynie pokazać dziecku drogi wyjścia z trudnej sytuacji. Ten sposób wychowania dzieci jest niezastąpiony w przypadku pojawiających się z czasem coraz poważniejszych wyzwań wychowawczych i częstych problemów okresu dojrzewania, takich jak inicjacja alkoholowa i seksualna, rozwód rodziców, decyzja o adopcji kolejnego dziecka czy narodziny nowego członka rodziny, problemy z narkotykami, dopalaczami, depresja nastolatków i wiele innych.
Niepowodzeń wychowawczych uniknąć się nie da, ale trzeba próbować przynajmniej minimalizować ich skutki. Wiedza o tym, jak zachowanie opiekunów czy rodziców może zaszkodzić dzieciom, pozwoli niekiedy uniknąć niektórych błędów.
- Porównywanie – konfrontacja z osiągnięciami innych osób denerwuje większość dorosłych i dzieci. U najmłodszych dodatkowo wywołuje to poczucie winy i obniża samoocenę. Dziecko powinno mieć poczucie, że jest wyjątkowe – w każdym drzemie przecież jakiś talent.
- Krzyk, presja – dziecko odczuwa wtedy złość, strach czy bezradność. Dodatkowo, opiekunowie czy rodzicie krzycząc, powodują u dziecka konflikt wewnętrzny, ponieważ odczuwa ono silne, negatywne emocje w stosunku do osób, które tak naprawdę darzy przecież zaufaniem i miłością.
- Brak komunikacji – rozmowa i zainteresowanie życiem dziecka powinny być elementem codzienności. Rozmowy, słuchanie z zainteresowaniem tego, co dziecko ma do powiedzenia, pochylenie się nad jego problemami i traktowanie go poważnie i z szacunkiem to warunek zaufania, jakim opiekuna czy rodzica obdarzy (lub nie) jego dziecko. Zaufanie procentuje w przyszłości, kiedy np. już jako starszy uczeń, nastolatek z problemem przychodzi do rodzica.
489
