Botulizm – przyczyny, objawy, leczenie zatrucia jadem kiełbasianym

Jak działa toksyna botulinowa?

Przetrwalniki Clostridium botulinum są szeroko rozpowszechnione w glebie. Znajdują się także w produktach spożywczych i to właśnie one są najczęstszą przyczyną zatruć. Bakterie szczególnie upodobały sobie przetwory pozbawione dostępu powietrza, o małej kwaśności i niewielkiej zawartości cukru lub soli. Właśnie tam, w środowisku beztlenowym, namnażają się i produkują groźną toksynę botulinową, zwaną także jadem kiełbasianym.

Jest to substancja zaliczana do grupy najsilniejszych trucizn. Jej działanie opiera się na zahamowaniu wydzielania acetylocholiny, co powoduje blokadę synaps nerwowo-mięśniowych i objawy porażenia mięśni wraz z upośledzeniem funkcji wegetatywnego układu nerwowego.

Wyróżniamy siedem rodzajów toksyn botulinowych, nazwanych kolejnymi literami alfabetu. W Polsce najczęściej stwierdza się zatrucie jadem kiełbasianym typu A oraz B, pochodzącymi z konserw mięsnych i warzywnych, rzadziej toksyną typu E, związaną z przetworami rybnymi. Według danych szacunkowych na terenie Polski rocznie odnotowuje się kilkadziesiąt przypadków zatruć laseczką jadu kiełbasianego.

Czytaj również: Rozszerzone źrenice – co oznaczają?

Objawy i postacie zatrucia jadem kiełbasianym

Okres wylęgania choroby wynosi od kilku godzin do kilku dni. W przypadku botulizmu przyrannego okres ten może wydłużyć się nawet do dwóch tygodni. Warto zapamiętać, że im krótszy okres wylęgania, tym bardziej nasilone objawy i tym samym gorsze rokowanie dla pacjenta. W większości przypadków okres charakterystycznych objawów poprzedzają zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego – nudności, wymioty i biegunka, spowodowane obecnością w przewodzie pokarmowym zepsutego pokarmu. W następnej kolejności można zaobserwować:

• zaburzenia widzenia – widzenie podwójne lub zmniejszenie ostrości obrazu („widzenie jak przez mgłę”), spowodowane m.in. porażeniem akomodacji; źrenice są rozszerzone, reakcja na światło jest spowolniona lub nie występuje w ogóle; ma miejsce opadanie powiek;
• uczucie suchości w jamie ustnej , wynikające z zahamowania produkcji śliny;
• zaburzenia funkcji przewodu pokarmowego; najczęściej są to zaparcia powstające na skutek upośledzenia perystaltyki jelit.

Wymienione powyżej objawy botulizmu należą do triady symptomów charakterystycznych dla zatrucia jadem kiełbasianym. Występują zawsze, chociaż w zróżnicowanym nasileniu. Ponadto mogą pojawić się:

• upośledzenie mowy, prowadzące stopniowo do bezgłosu;
• zaburzenia przełykania z towarzyszącym zanikiem odruchu kaszlowego, które bardzo łatwo mogą doprowadzić do zachłyśnięcia;
• zatrzymanie oddawania moczu;
• osłabienie siły mięśniowej kończyn;
• porażenie nerwu twarzowego;
• zawroty głowy;
• kurczowy ból brzucha.

W skrajnych przypadkach dochodzi do groźnego dla życia porażenia mięśni oddechowych.

Wymienione powyżej objawy dotyczą najczęściej występującej postaci botulizmu, nazywanej pokarmową lub klasyczną. Wyróżniamy kilka dodatkowych typów choroby – botulizm niemowląt, botulizm przyranny oraz inhalacyjny. Zostały one wyróżnione z uwagi na mechanizm zarażenia.

Botulizm niemowląt powstaje w wyniku spożycia przez niemowlę spor, czyli form przetrwalnikowych wytwarzanych przez bakterie Clostridium botulinum. Szczególnie niebezpieczne jest spożycie miodu pszczelego. Dopiero w przewodzie pokarmowym dziecka dochodzi do powstania form zdolnych do wytwarzania toksyny i tym samym wywołania objawów choroby. Osoby dorosłe w przeciwieństwie do niemowląt posiadają skuteczniejsze mechanizmy ochronne.

Druga postać, czyli botulizm przyranny, powstaje w wyniku zanieczyszczenia rany sporami lub laseczkami Clostridium botulinum.

Rozpoznanie botulizmu

Podejrzenie zatrucia jadem kiełbasianym rodzi się na podstawie charakterystycznych objawów oraz wywiadu dotyczącego innych osób spożywających podejrzany produkt. W celu potwierdzenia diagnozy należy wykryć obecność toksyny botulinowej w surowicy krwi, stolcu oraz treści żołądkowej lub ewentualnie w produkcie spożywczym podejrzanym o bycie źródłem zatrucia.

Czytaj również: Bezoar – co to? Przyczyny, objawy, leczenie, rokowania

Leczenie zatrucia jadem kiełbasianym

Zatrucie toksyną botulinową należy zawsze leczyć w warunkach szpitalnych. W razie konieczności, w ciężkich przypadkach wymagających intensywnej opieki medycznej, stosuje się oddech wspomagany przy użyciu respiratora oraz dożylne uzupełnianie niedoborów wodno-elektrolitowych.

W leczeniu zatrucia jadem kiełbasianym stosuje się dwa preparaty. Pierwszy z nich to surowica przeciwbotulinowa pochodzenia końskiego. Występuje w trzech rodzajach, w zależności od typu zawartej w niej antytoksyny. Wyróżniamy surowicę skierowaną przeciwko toksynie typu A, B oraz E. W celu ustalenia, którą z surowic należy podać pacjentowi, wykonuje się badania pobranej krwi, moczu oraz wymiocin.

Jeżeli ustalenie rodzaju toksyny nie jest możliwe lub byłoby zbyt czasochłonne, można podać mieszkankę wszystkich trzech surowic. Leczenie w postaci jednorazowego, dożylnego podania surowicy bądź surowic należy rozpocząć jak najszybciej od chwili wystąpienia objawów zatrucia.

Drugi preparat – ludzka immunoglobulina przeciwbotulinowa – znajduje zastosowanie głównie w leczeniu niemowląt. Podaje się ją we wlewie dożylnym w dawce obliczonej dla masy ciała dziecka.

Oddzielną kwestię stanowią przypadki osób, które spożywały produkty będące przyczyną zatrucia u innych, ale same nie doświadczyły objawów. W takich sytuacjach stosuje się leczenie profilaktyczne. Z reguły podaje się surowicę, tym razem domięśniowo, w dawce równej połowie dawki leczniczej. Jeżeli nie udało się ustalić typu toksyny, podaje się połowy dawek trzech surowic. Niekiedy, w ciężkich przypadkach zatruć, w celu uniknięcia powikłań stosuje się również odpowiednio dobraną antybiotykoterapię.

Rokowanie w zatruciu toksyną botulinową

Większość przypadków botulizmu kończy się wyleczeniem w okresie od kilku tygodni do kilku miesięcy. Objawy wynikające z blokady złącz nerwowo-mięśniowych mogą utrzymywać się do pół roku, osłabienie i uczucie duszności nawet do kilku lat. Nieleczone zatrucie jadem kiełbasianym doprowadza do zgonu w wyniku porażenia mięśni oddechowych.

Czytaj również: Retrowirusy – czym są i w jakich sytuacjach mogą się uaktywnić?

Zapobieganie zatruciu toksyną botulinową

Zapobieganie zatruciu jadem kiełbasianym ogranicza się do stosowania kilku zasad:

• nie należy spożywać podejrzanych produktów spożywczych, przede wszystkim wszelkiego rodzaju konserw z wypukłym wieczkiem – mięsnych, rybnych oraz warzywnych;
• w sytuacji, gdy nie można skorzystać z żywności i wody pochodzących z pewnego źródła, należy spożywać produkty po uprzedniej obróbce termicznej (gotowanie przynajmniej przez 10 minut w temperaturze 85–100°C);
• nie należy podawać miodu pszczelego niemowlętom;
• osoby samodzielnie przygotowujące przetwory muszą pamiętać o odpowiedniej obróbce termicznej, marynowaniu czy adekwatnej zawartości soli lub cukru, a także o stosownym sposobie przechowywania gotowych przetworów.

Zatrucie jadem kiełbasianym – opinia specjalisty