Omdlenie – przyczyny, rodzaje, objawy przedomdleniowe, pierwsza pomoc, leczenie

Co to jest omdlenie?

Omdlenie to, zgodnie z definicją, chwilowa utrata przytomności z towarzyszącym zanikiem napięcia mięśni posturalnych (a więc mięśni szkieletowych utrzymujących postawę stojącą), która jest spowodowana uogólnionym zaburzeniem przepływu krwi w obrębie naczyń mózgowych. Stanowi częsty problem kliniczny – często mamy do czynienia z omdleniami u nastolatków – szczyt wieku, w którym występuje pierwszy w życiu epizod omdlenia przypada mniej więcej na 15. rok życia. Omdlenia u dzieci młodszych występują o wiele rzadziej.

Krótkotrwała utrata przytomności ustępuje samoistnie i nie pozostawia trwałych skutków (poza ewentualnymi skutkami upadku następującego w wyniku omdlenia). Nagłe omdlenie może poprzedzić wystąpienie tzw. stanu przedomdleniowego – objawy są jednak mało charakterystyczne (np. zawroty głowy). Mimo tak niewielkich, nagłych następstw, omdlenie jest bardzo ważnym i zazwyczaj trudnym problemem diagnostycznym.

Zobacz też: Co robić, gdy dziecko połknie baterię?

Omdlenie – przyczyny

Przyczyny omdlenia u około 10–30 proc. pacjentów są trudne lub niemożliwe do ustalenia. Zdarza się, że czynnik wywołujący mdlenie jest błahy i łatwy do wyeliminowania, w niektórych przypadkach jest to jednak jedyny objaw mogący zwiastować tak tragiczne w skutkach zdarzenia jak nagły zgon sercowy. Bezpośrednim powodem omdlenia jest znaczny spadek ciśnienia tętniczego krwi prowadzący do obniżenia ukrwienia mózgu (zwykle wystarczy 6–8 sekund zaburzenie ukrwienia mózgu lub nagłe obniżenie ciśnienia skurczowego krwi poniżej 60 mmHg).

Nagła utrata przytomności może mieć przyczyny neurologiczne czy kardiogenne. Zdarzają się także omdlenia związane z działaniem niesprzyjających czynników zewnętrznych (omdlenia z bólu, na tle nerwowym, np. ze stresu, strachu, omdlenie przy popraniu krwi).

Częste omdlenia powinny skłonić do wizyty u lekarza, który po zebraniu dokładnego wywiadu i przeprowadzeniu odpowiednich badań, będzie mógł ustalić przyczynę zaburzeń i wdrożyć stosowne postępowanie.

Omdlenie a zasłabnięcie i utrata przytomności – różnice

Do rozpoznania omdlenia upoważnia: szybko następująca i zarazem szybko samoistnie ustępująca utrata przytomności (zazwyczaj trwa 20 sekund – do maksymalnie kilku minut), wykluczenie urazu jako przyczyny utraty przytomności, wykluczenie innych przyczyn niż upośledzenie przepływu krwi przez naczynia mózgowe. Ponadto omdlenie należy różnicować z:

• przejściową utratą przytomności – jest to pojęcie szersze od omdlenia, różnica polega na tym, że utrata przytomności, w przeciwieństwie do omdlenia, niekoniecznie jest związana z upośledzonym przepływem krwi przez naczynia mózgowe; do przejściowych przyczyn utraty przytomności można zaliczyć: urazy, napady padaczkowe (utrata przytomności i drgawki), zaburzenia psychogenne, hipoglikemię, hipoksję, hiperwentylację z hipokapnią, zatrucia;
• pseudoomdleniem – stan ten przypomina omdlenie, jednak w jego mechanizmie nie dochodzi do uogólnionego niedokrwienia mózgu; podłoże napadów utraty przytomności w tej grupie omdleń jest psychogenne;
• zasłabnięciem – czyli stanem, w którym dochodzi do zawrotów głowy, nudności, wymiotów, wzmożonej potliwości, osłabienia, zaburzeń widzenia; zasłabnięcie może poprzedzać utratę przytomności jednak w samym przebiegu zasłabnięcia ono nie występuje.

Omdlenie a utrata przytomności – wypowiedź eksperta

Omdlenia wazowagalne i inne omdlenia odruchowe

W zależności od mechanizmu prowadzącego do wystąpienia omdlenia, wyróżnia się trzy rodzaje omdleń. Należy jednak pamiętać, że u jednego pacjenta mogą występować omdlenia spełniające kryteria dwóch, a nawet trzech grup równocześnie, dlatego czasami nie da się ich jednoznacznie sklasyfikować. Do wcześniej wspomnianych trzech grup zaliczamy:

Omdlenia odruchowe najczęściej występująca grupa, której wspólną przyczyną jest nieprawidłowe funkcjonowanie odruchów organizmu stabilizujących prawidłową pracę układu krążenia. Pod wpływem czynnika powodującego omdlenie dochodzi do rozszerzenia naczyń obwodowych lub bradykardii (wolnej pracy serca), a nawet asystolii (przerwy w pracy serca), powodujących zaburzenia ukrwienia mózgu.

Rozpoznanie omdleń neurogennych sugerują takie fakty, jak: brak strukturalnej choroby serca, nawracające omdlenia, poprzedzający omdlenie ból lub jakiś nieprzyjemny zapach czy dźwięk, wystąpienie epizodu omdlenia w zatłoczonym miejscu, omdlenie i nudności / wymioty. Wśród tej grupy zaburzeń wyróżniamy.

• sytuacyjne – powysiłkowe, poposiłkowe, spowodowane kaszlem, kichaniem, mikcją (oddawaniem moczu), czy śmiechem itp.,
• zespół zatoki szyjnej – gdzie do omdlenia dochodzi w wyniku pobudzenia receptorów zatoki szyjnej np. przez ciasno zapięty kołnierzyk,
• postacie atypowe (niespełniające kryteriów pozostałych podgrup);

Omdlenia wazowagalne

Odrębnym typem omdleń odruchowych jest omdlenie wazowagalne wywołane emocjami, długotrwałym przebywaniem w pozycji stojącej. To najczęściej występujący rodzaj omdleń u dzieci i młodzieży. Jednocześnie dochodzi w tym przypadku do zwolnienia rytmu serca i spadku ciśnienia tętniczego krwi. Przed utratą przytomności zaobserwować można objawy przedomdleniowe w postaci uczucia ogólnego osłabienia, problemów ze słuchem i wzrokiem (robi się "ciemno przed oczami", pojawiają się tzw. mroczki), bólu głowy i brzucha, czasem także skurcze mięśni, w tym przypadku dlatego omdlenie i drgawki należy różnicować z padaczką.

Omdlenia ortostatyczne i omdlenia kardiogenne

Omdlenia spowodowane hipotonią ortostatyczną występuje, gdy po zbyt szybkim przyjęciu pozycji stojącej następuje znaczne obniżenie ciśnienia skurczowego krwi. Ponadto na omdlenia ortostatyczne może wskazywać związek czasowy pomiędzy włączeniem lub zmianą dawek leków obniżających ciśnienie krwi a wystąpieniem epizodu omdlenia. Omdlenia po wstaniu występują w postaci: klasycznej, wczesnej i późnej. Różnią się między sobą czasem, jaki występuje od przyjęcia pozycji stojącej do omdlenia, a także zakresem wartości, o jakie spada ciśnienie tętnicze.

Omdlenia pochodzenia sercowego jest to druga grupa pod względem częstości występowania. Najczęściej przyczyną omdleń od serca są zaburzenia rytmu (w tym także wywołane przyjmowanymi lekami) przebiegające pod postacią bradyarytmii (w tym zespół chorego węzła zatokowego czy bloki przedsionkowo-komorowe), tachyarytmii czy chorób strukturalnych serca (np. wady zastawkowe, ostre zespoły wieńcowe, guzy serca, tamponada, zatorowość płucna, nadciśnienie płucne, ostre rozwarstwienie aorty).

Omdlenia – pierwsza pomoc

Pierwsza pomoc przy omdleniu zakłada w pierwszej kolejności wyniesienie danej osoby z miejsca, w którym zemdlała. Jeżeli z jakichś względów nie jest to możliwe, należy zapewnić jej dostęp świeżego powietrza, choćby przez odsunięcie tłumu gapiów czy rozpięcie kołnierzyka pod szyją.

Poszkodowanego układamy na wznak, czyli na plecach, i oceniamy funkcje życiowe. W tym celu jego głowę odginamy delikatnie do tyłu (udrożnia to drogi oddechowe), a następnie sprawdzamy czy oddycha poprzez przyłożenie ucha do jego ust. W ciągu 10 sekund powinniśmy usłyszeć przynajmniej dwa oddechy. Unosimy jego nogi ponad poziom serca. Można ułożyć je na torbie, plecaku lub poprosić, by podtrzymał je ktoś ze świadków zdarzenia.

Jeżeli to rzeczywiście omdlenie, utrata świadomości będzie chwilowa. Jeśli jednak po upływie kilku minut stan poszkodowanego nie ulega zmianie, mamy do czynienia z utratą przytomności, co oznacza, że należy wezwać pomoc. Zwłaszcza gdy pojawiają się dodatkowe objawy w postaci drgawek czy bezwiednej mikcji.

Diagnostyka i leczenie omdleń

Po epizodzie utraty przytomności należy ustalić, czy to omdlenie, jaka była jego przyczyna oraz określić czy dany pacjent znajduje się w grupie zwiększonego ryzyka zgonu lub innych poważnych w skutkach powikłań. W tym celu bardzo ważny jest wywiad i lekarskie badanie przedmiotowe, a także wykonanie specjalistycznych badań dodatkowych (w tym pomocne może okazać się wykonanie masażu zatoki szyjnej, prowokacyjnej próby ortostatycznej, monitorowanie zapisu EKG, badanie elektrofizjologiczne, badanie echokardiograficzne, testy wysiłkowe, cewnikowanie serca, badanie neurologiczne, a także badanie psychiatryczne).

Na podstawie informacji uzyskanych w trakcie kontaktu z pacjentem oraz wyników przeprowadzonych badań, lekarz stara się określić postać omdlenia oraz dalsze (najlepsze dla danego pacjenta) postępowanie lecznicze, którego celem jest: zapobieganie przedwczesnej śmierci, zapobieganie nawrotom omdleń, a także urazom, których pacjent może doznać w trakcie epizodu omdlenia oraz poprawa jakości życia.

Leczenie omdleń zależy od ich postaci, a tym samym od mechanizmu, które prowadzą do ich wystąpienia. Wśród stosowanych metod wymienia się metody niefarmakologiczne (np. unikanie sytuacji wywołujących omdlenie, trening ortostatyczny, trening pochyleniowy), farmakoterapia, a także stała stymulacja serca (w przypadku omdleń na podłożu zaburzeń automatyzmu i przewodzenia w układzie bodźco-przewodzącym serca). Poza tym u pacjentów, u których omdlenia mogą wskazywać na wzrost ryzyka wystąpienia nagłego zgonu sercowego, konieczna może okazać się implantacja kardiowertera defibrylatora.

Co oznaczają częste omdlenia?