Kleszczowe zapalenie mózgu – co to jest? Przyczyny, objawy, leczenie, szczepionka

Czym jest kleszczowe zapalenie mózgu?

Odkleszczowe zapalenie mózgu (KZM) to jedna z wielu chorób przenoszonych przez kleszcze. Jest wywoływana przez wirusy kleszczowego zapalenia mózgu (ang. tick-borne encephalitis virus, TBEV) w odróżnieniu od boreliozy, której czynnikiem etiologicznym jest bakteria Borrelia burgdorferi.

Według danych ekspertów w 2023 r. odnotowano wyjątkowo wysoką liczbę zachorowań na KZM – 659 przypadków w Polsce. Dla porównania, w 2022 r. tych przypadków odnotowano 445, co również było wysoką liczbą, a w 2019 r. tych przypadków było 265. Co wpływa na wzrost liczby zachorowań na kleszczowe zapalenie mózgu?Jak wskazują badacze, zmiany klimatyczne sprzyjają dłuższej aktywności kleszczy i to one należą do głównych czynników wpływających na rosnącą liczbę przypadków KZM.

Wirusy kleszczowego zapalenia mózgu należą do wirusów neurotropowych. Kleszcze będące nosicielami tego wirusa występują w Europie Środkowej, Wschodniej i na południu Rosji. Występowanie w Polsce obejmuje głównie północno-wschodnią część kraju (woj. podlaskie i warmińsko-mazurskie). Jak wskazują eksperci, do ugryzienia przez kleszcza nie dochodzi tylko na terenach zalesionych, ale coraz częściej – w okolicach miejsca zamieszkania, co świadczy o ekspansji kleszczy.

Ta choroba odkleszczowa dotyczy ośrodkowego układu nerwowego, a dokładniej mózgu. Poza człowiekiem wirus jest zakaźny także dla niektórych zwierząt. Kleszczowe zapalenie mózgu występujące u jednej osoby nie jest zaraźliwe. W większości przypadków do zakażenia dochodzi przez ugryzienie zakażonego kleszcza. Rzadszą drogą zakażenia jest spożycie np. mleka pochodzącego od zarażonej krowy. Okres wylęgania wirusa wynosi od 7 do 14 dni od momentu wniknięcia do organizmu.

KZM znane jest inaczej jako środkowoeuropejskie zapalenie mózgu lub wczesnoletnie zapalenie mózgu.

Kleszczowe zapalenie mózgu – objawy

Kleszczowe zapalenie mózgu nie powoduje miejscowego objawu początkowego choroby, takiego jak rumień wędrujący w przypadku boreliozy. Pierwsze objawy KZM pojawiają się nagle i są to głównie symptomy ogólnoustrojowe.

Choroba dzieli się na dwie fazy. Pierwsza, zwiastunowa, trwa około tygodnia i dominują w niej ogólne objawy kleszczowego zapalenia mózgu, m.in. gorączka, bóle głowy, bóle mięśni i stawów, objawy infekcji górnych dróg oddechowych, czyli objawy grypopodobne. Mogą także wystąpić zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego, takie jak biegunki i wymioty. Etap ten trwa od 1 do 8 dni.

Po pierwszej fazie następuje zwykle poprawa samopoczucia, a u większości osób dochodzi do wyleczenia. Natomiast u niektórych może rozwinąć się kolejny etap choroby – faza neuroinfekcji. Najczęściej dochodzi do odkleszczowego zapalenia opon mózgowych. Mogą także wystąpić zapalenie mózgu, móżdżku oraz rdzenia kręgowego. Jeśli zakażenie obejmie móżdżek, mogą pojawić się charakterystyczne objawy móżdżkowe, m.in.: oczopląs, zaburzenia równowagi i napięcia mięśniowego, zaburzenia mowy. Z kolei wirusowe zapalenie rdzenia kręgowego najczęściej powoduje porażenia wiotkie kończyn objawiające się osłabieniem siły mięśniowej. Dodatkowo występują bóle mięśni oraz gorączka. Praktycznie nie występują zaburzenia czucia.

Odkleszczowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych zwykle przebiega łagodnie. Pojawiają się standardowe objawy zwiększonego ciśnienia śródczaszkowego – nudności, bóle i zawroty głowy. Mogą także wystąpić umiarkowanie nasilone objawy oponowe, takie jak sztywność karku.

Sprawdź, czy w Polsce są już kleszcze afrykańskie

Kleszczowe zapalenie mózgu ma zwykle cięższy przebieg. Objawom zwiększonego ciśnienia śródczaszkowego towarzyszą niektóre z następujących objawów:

• zaburzenia świadomości,
• napady padaczkowe,
• niedowłady kończyn, porażenia kończyn,
• niedowłady lub porażenia w obrębie twarzy (porażenia nerwów czaszkowych),
• pogorszenie pamięci,
• zaburzenia mowy,
• objawy ze strony autonomicznego układu nerwowego, np. nadmierna potliwość, przyspieszona akcja serca, arytmie.

Jak wykryć odkleszczowe zapalenie mózgu?

Diagnostyka kleszczowego zapalenia mózgu opiera się na badaniach laboratoryjnych oraz obrazie klinicznym. Podstawą jest badanie krwi. Rozpoznanie stawia się w przypadku wykrycia przeciwciał przeciwko wirusowi odkleszczowego zapalenia mózgu. Jeśli wynik jest wątpliwy, można wykonać oznaczenie tych przeciwciał także w płynie mózgowo-rdzeniowym.

Do pomocniczych badań w odkleszczowym zapaleniu mózgu należą na przykład elektroencefalografia (EEG) lub rezonans magnetyczny (MR). Pozwalają one wykryć zapalenie mózgu, jednak bez określenia czynnika etiologicznego.

Bardzo istotne znaczenie w procesie diagnostycznym ma informacja o pobycie w obszarach endemicznych występowania kleszcza oraz informacja o ukłuciu przez kleszcza.

W rozpoznaniu różnicowym należy przede wszystkim uwzględnić zapalenia układu nerwowego wywołane przez inne wirusy, bakterie oraz inne choroby obejmujące ośrodkowy układ nerwowy. Trzeba także wziąć pod uwagę możliwość udaru lub krwotoku podpajęczynówkowego.

Ze względu na brak standaryzowanych metod oraz małą ilość ośrodków wykonujących takie procedury, raczej nie zaleca się badania kleszcza na obecność wirusa.

Leczenie kleszczowego zapalenia mózgu

Nie ma leku celowanego przeciwko TBEV. Przy podejrzeniu wirusowego zapalenia mózgu zwykle podaje się dożylnie acyklowir jeszcze przed dokładnym rozpoznaniem czynnika etiologicznego. Jest to lek aktywny wobec wirusów opryszczki i ospy. Po potwierdzeniu obecności TBEV lek ten można odstawić. W dalszym postępowaniu stosuje się leczenie objawowe i rehabilitację. W przypadku gorączki lub znacznych dolegliwości bólowych można stosować przeciwbólowo leki bez recepty.

Leczenie objawowe obejmuje zapobieganie napadom padaczkowym i obrzękowi mózgu. Na czas utrzymywania się objawów oponowych i obrzęku mózgu zaleca się odpoczynek i pozostanie w łóżku. Przeciwobrzękowo stosuje się sterydy, zwykle deksametazon podawany dożylnie. Podczas napadów padaczkowych należy przede wszystkim zabezpieczyć funkcje życiowe chorego. Nie wolno wkładać niczego do ust pacjenta, a zamiast tego trzeba udrożnić drogi oddechowe i zmniejszyć ryzyko zachłyśnięcia. Podkładając miękki przedmiot pod głowę chorego, można zmniejszyć ryzyko urazu. W leczeniu stosuje się midazolam domięśniowo lub diazepam dożylnie.

Rehabilitacja jest bardzo istotna w leczeniu defektów neurologicznych, takich jak niedowłady lub porażenia. Należy ją wdrożyć jak najwcześniej, kiedy tylko ustąpią objawy oponowe i obrzęk mózgu. Stosuje się ćwiczenia bierne, a później także ćwiczenia czynne.

Przy najczęstszej formie choroby, jaką jest kleszczowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, w większości przypadków objawy szybko ustępują samoistnie. Rokowanie jest gorsze w przypadku zapalenia mózgu. Zaburzenia czucia i niedowłady utrzymują się przez wiele miesięcy, a chorzy są narażeni da komplikacje. Powikłania kleszczowego zapalenia mózgu obejmują głównie zanik mięśni i przykurcze u osób z niedowładami lub porażeniami.

Kleszczowe zapalenie mózgu u dzieci i u niemowląt ma zwykle łagodniejszy przebieg. Istnieją jednak badania potwierdzające występowanie pewnych zaburzeń poznawczych po kilku latach od przebycia choroby.

Profilaktyka kleszczowego zapalenia mózgu w Polsce to przede wszystkim szczepienia przeciwko tej chorobie.

Kleszczowe zapaleniu mózgu – szczepienie

Kleszczowe zapalenie mózgu to choroba odkleszczowa, przeciwko której można się zaszczepić. Szczepionka na odkleszczowe zapalenie mózgu jest zalecana osobom mieszkającym na obszarach endemicznych, a ponadto turystom wyjeżdżającym w te regiony oraz osobom szczególnie narażonym, np. leśnikom, strażakom i rolnikom. Ze względu na ilość czasu spędzanego na świeżym powietrzu, istotnym problemem jest także kleszczowe zapalenie mózgu u dzieci.

Szczepienia pozwalają także zmniejszyć ryzyko odkleszczowego zapalenia mózgu w ciąży. Szczepionka na kleszczowe zapalenie mózgu zawiera „nieżywe” wirusy. Dlatego też przeciwwskazania obejmują jedynie ogólne ograniczenia do tego typu szczepionek m.in. uczulenie na białko jaja kurzego, neomycynę, protaminę lub gentamycynę.

Szczepienie przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu przyjmuje się w 3 dawkach, przy czym drugą przyjmuje się po 1-3 miesiącach, a trzecią po co najmniej 6 miesiącach od pierwszej. Należy pamiętać, że aby zdążyć ze szczepieniem do sezonu letniego, szczepienia trzeba rozpocząć zimą. Są również możliwe przyspieszone schematy szczepień. Dawki przypominające przyjmuje się co 3 lata. W Polsce dostępne są dwa preparaty – Encepur i FSME-Immun. Cena szczepionki to ok. 100 zł.

Aby uniknąć powikłań po kleszczu, warto stosować także tzw. nieswoiste metody polegające na stosowaniu repelentów, szczelnym okryciu ciała podczas przebywania w terenie oraz dokładnym oglądaniu skóry po powrocie do domu. Kleszcza można też usunąć przy pomocy np. specjalnego haczyka lub lasso.

Informacje o tym, jak chronić się przed KZM, opracowała Agencja Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji (AOTMiT).

Kleszczowe zapalenie mózgu – opinia eksperta