Choroba afektywna dwubiegunowa (dwubiegunówka) – objawy, leczenie, przyczyny

Typy choroby afektywnej dwubiegunowej

Choroba afektywna dwubiegunowa (CHAD) zwana również cyklofrenią lub psychozą maniakalno-depresyjną to choroba psychiczna polegająca na skrajnych zmianach procesów psychicznych – od epizodów manii, po depresję. Zmiany dotyczą procesów emocjonalnych, poznawczych i motywacyjnych. W zależności od ilości poszczególnych epizodów i czasu ich trwania wyróżnia się różne typy afektywnej choroby dwubiegunowej:

• choroba afektywna dwubiegunowa typu I (ang. bipolar disorder type 1, BP 1) – w tej odmianie choroby występuje przynajmniej jeden epizod maniakalny, jak również minimum jeden epizod depresji; epizody depresyjne występują średnio cztery razy częściej niż epizody maniakalne;
• afektywna choroba dwubiegunowa typu II (BP 2) – zamiast epizodów maniakalnych obserwuje się epizody hipomanii (co najmniej jeden) na przemian z epizodami depresji; okresy depresji trwają w tym typie choroby kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt razy dłużej niż okresy hipomanii;
• zaburzenie typu „spektrum dwubiegunowego” – zaburzenia psychiczne o pewnych cechach dwubiegunowości, które nie spełniają jednak powyższych kryteriów;
• cyklotymia – Zaburzenia dwubiegunowe o łagodnym, przewlekłym przebiegu i subklinicznym nasileniu, które nie kwalifikuje się do żadnego z pozostałych rodzajów choroby afektywnej dwubiegunowej, wymaga leczenia jedynie jeśli upośledza normalne funkcjonowanie;
• choroba z częstą zmianą faz (ang. rapid cycling BP) – częstszą u kobiet, z występowaniem co najmniej 4 epizodów hipomaniakalnych, maniakalnych i depresyjnych w okresie 12 miesięcy; ten typ choroby dotyczy nawet kilkunastu procent wszystkich pacjentów z chorobą afektywną dwubiegunową.

Sprawdź, co to jest osobowość wieloraka?

CHAD rozwija się najczęściej u młodych dorosłych, pomiędzy 20., a 25. rokiem życia. U połowy pacjentów jako pierwsza pojawia się faza depresji. Faza manii, zwłaszcza o umiarkowanym nasileniu, może zostać początkowo przeoczona i błędnie uznana za znakomite samopoczucie. Choroba dwubiegunowa ma przebieg wieloletni. Po zastosowaniu odpowiedniego leczenia większość pacjentów jest w stanie normalnie funkcjonować. Pacjenci doświadczają w ciągu życia średnio 10 epizodów. Objawy choroby dwubiegunowej zależą od aktualnie trwającego epizodu.

Choroba dwubiegunowa – przyczyny i dziedziczenie

Ciężko określić jednoznacznie etiologię CHAD. Rozwój choroby zależy do wielu czynników. Część przypadków choroby jest dziedziczna, część rozwija się pod wpływem stresu, a część pod wpływem np. substancji psychoaktywnych. W przypadku choroby dwubiegunowej znaczenie predyspozycji genetycznych jest dużo większe niż czynników stresowych oddziałujących na daną osobę. Świadczy o tym m.in. fakt, że w przypadku kiedy choroba dotyczy jednego z bliźniąt jednojajowych, ryzyko rozwoju choroby u drugiego bliźniaka wynosi nawet 80 proc. U osób z CHAD stwierdza się zmiany w budowie i funkcji niektórych części mózgu. Jednak badania obrazowe nie są podstawowym narzędziem do rozpoznania tego zaburzenia.

Do innych przyczyn biologicznych choroby dwubiegunowej zalicza się zmiany hormonalne. Dlatego też drugi szczyt zachorowań u kobiet przypada na okres menopauzy, pomiędzy 45., a 50. rokiem życia.

Zobacz: Różnice między chorobą afektywną dwubiegunową a borderline

Ważną przyczyną choroby dwubiegunowej jest alkoholizm i uzależnienie od narkotyków. Jest to również najczęściej występujące zaburzenie psychiczne u osób nadużywających alkoholu i substancji psychoaktywnych. Dotyczy to głównie CHAD typu I.

CHAD – epizody depresji

Depresja dwubiegunowa różni się nieco od typowej depresji. Ujawnia się ona wcześniej, bo przed 25. rokiem życia. Częściej stwierdza się także inne rodzaje depresji, takie jak:

• depresja psychotyczna, w której występują urojenia i halucynacje,
• depresja atypowa, której towarzyszy zwiększenie senności i łaknienia,
• depresja poporodowa,
• depresja oporna na leczenie.

Rozróżnienie rodzajów depresji jest istotne ze względu na różnice w leczeniu. Rozpoznanie depresji jest jednak podobne jak w chorobie afektywnej jednobiegunowej lub w pierwszym epizodzie depresji. Kluczowym symptomem jest obniżenie nastroju, a dokładniej uczucie smutku i ogólnego przygnębienia trwające wiele tygodni. W chorobie dwubiegunowej epizod depresji trwa średnio 2-5 miesięcy. Kolejnym elementem depresji jest anhedonia, czyli stan, w którym dana osoba nie potrafi cieszyć się z rzeczy, które normalnie sprawiają jej przyjemność. Osoby z depresją mają także problemy z wyrażaniem swoich przykrych emocji, mogą np. niezdolne do płaczu mimo bardzo złego samopoczucia. Jest to tak zwane zobojętnienie emocjonalne. Kolejną główną cechą depresji jest uczucie przewlekłego zmęczenia i obniżenie napędu. Do rozpoznania depresji konieczne jest utrzymywanie się co najmniej jednego z wymienionych objawów przez minimum 2 tygodnie.

Zobacz też: Czym jest psychoza poporodowa?

Do pozostałych objawów związanych z depresją należą: zwiększenie lub zmniejszenie apetytu, zaburzenia myślenia, objawy fizyczne, takie jak zmniejszenie aktywności ruchowej oraz tendencje samobójcze. Ostatni z objawów jest szczególnie istotny w tzw. „dwubiegunówce”. Samobójstwa są w tym wypadku przyczyną nawet 20 proc. procent zgonów. Dlatego bardzo istotne jest prawidłowe leczenie i opieka.

Depresyjnemu myśleniu towarzyszy spadek poczucia własnej wartości oraz poczucie winy za wyrządzone krzywdy. Tok myślenia jest często spowolniony, w skrajnych przypadkach uniemożliwia on nawet kontakt z osobą.

CHAD – epizody manii

Manię można uznać za przeciwieństwo depresji. Rozpoznanie zespołu maniakalnego opiera się na podstawie ścisłych kryteriów, a objawy muszą trwać co najmniej 7 dni. Średnio jeden epizod trwa ok. 2 miesiące. Konieczne jest stwierdzenie wzmożonego lub drażliwego nastroju i zwiększonej aktywności, a także dodatkowo co najmniej trzech z następujących kryteriów:

• poczucie wyższości,
• mała potrzeba snu,
• gadatliwość,
• przyspieszony tok myślenia,
• łatwość rozproszenia uwagi,
• zwiększona aktywność społeczna, seksualna lub pobudzenie ruchowe,
• zaangażowanie w przyjemne czynności bez brania pod uwagę przykrych konsekwencji.

Zachowanie osoby w stanie manii prezentuje pewne charakterystyczne cechy. Osoba taka jest z reguły szczęśliwa i ma wrażenie, że wszystko jest możliwe. Niektóre osoby mogą także łatwo wpadać w gniew, zwłaszcza gdy coś idzie nie po ich myśli lub próbuje się je przed czymś powstrzymać. W ciężkich przypadkach napady agresji mogą być niebezpieczne dla otoczenia lub samego chorego. Można zaobserwować także tzw. labilność emocjonalną czyli łatwe popadanie ze śmiechu w płacz lub na odwrót.

Przyspieszony tok myślenia jest często określany jako „gonitwa myśli”. Jej efektem może być wzmożona gadatliwość. Pacjent cały czas mówi poruszając wiele wątków i trudno jest mu przerwać.

Osoby w stanie manii czują się lepsze, ważniejsze od otoczenia. Poczucie wielkości może przybrać nawet formę urojeń. Zdarza się, że chorym wydaje się, że mają ważną misję do spełnienia, są posłańcami Boga, itp. Z drugiej strony, mogą pojawić się także urojenia prześladowcze. Wówczas chory motywuje swoje zachowanie tym, że jest ścigany przez służby specjalne lub przestępców.

Przeczytaj też: Reaktywność emocjonalna – cechy osobowości niskoreaktywnej i wysokoreaktywnej

Kolejnym objawem choroby dwubiegunowej jest pobudzenie psychoruchowe. Chorzy w dużo mniejszym stopniu odczuwają zmęczenie oraz są bardziej aktywni fizycznie. Spada również zapotrzebowanie na sen. Bywa, że pacjenci w fazie maniakalnej cierpią na bezsenność. Chorzy sypiają 2-3 godziny dziennie i jednocześnie nie odczuwają braku snu. Jeśli chory w pewien sposób potrafi kontrolować zwiększoną aktywność, może ona prowadzić do pewnych pozytywnych efektów. Jednak często pacjentom tylko wydaje się, że potrafią nad sobą panować, a ich zachowanie ma sens.

Kontakt z ludźmi w fazie maniakalnej jest bardzo ożywiony. Ze względu na wspomniane wcześniej gadatliwość i skrajnie pozytywne nastawienie osoby te są często duszami towarzystwa. Bardzo łatwo nawiązują nowe znajomości, a także kontakty seksualne. Jednocześnie osoby z dwubiegunowymi zaburzeniami afektywnymi w czasie manii mogą być wrogo nastawione do współmałżonków. Chorzy dopuszczają się kłamstw, zdrady, a nawet agresji. Istotnym problemem jest dokonywanie wielkich, często nieprzemyślanych, zakupów lub inwestycji. Czasami w tym celu chorzy zaciągają duże kredyty, czym doprowadzają do ruiny siebie i rodzinę. Kolejnym uciążliwym problemem dla rodziny osoby dotkniętej chorobą jest podejmowanie radykalnych kroków, takich jak przeprowadzka, rzucenie pracy, wyjazd za granicę czy rozwód.

Jeśli wszystkie wymienione wyżej objawy występują o mniejszym nasileniu i trwają one co najmniej cztery dni, wówczas mówi się o hipomanii, czyli łagodnej formie zaburzenia.

Objawy depresji i manii mogą także występować jednocześnie. Mówi się wówczas o epizodzie mieszanym.

CHAD a inne choroby – diagnostyka różnicowa

Ciężkie przypadki manii z objawami psychotycznymi takimi jak urojenia mogą powodować trudności w różnicowaniu choroby CHAD ze schizofrenią. Bardzo ważny jest tutaj wywiad pod kątem występowania choroby dwubiegunowej lub schizofrenii w rodzinie.

Choroba dwubiegunowa często rozpoczyna się w młodym wieku. Bywa także diagnozowana u dzieci. W takim przypadku należy szczególnie różnicować epizody manii z objawami ADHD. Diagnostyka jest o tyle trudna, że niektóre z kryteriów rozpoznania nakładają się. U pacjentów w młodym wieku kłopotliwe może być także rozróżnienie CHAD od zaburzeń osobowości typu borderline .

Przy diagnostyce zarówno depresji, jak i manii należy poszukiwać potencjalnej przyczyny objawów. Stany maniakalne mogą być efektem uszkodzenia struktury mózgu w wyniku urazu, udaru, procesu nowotworowego lub zapalnego. Depresja i mania mogą być także wywołane przez długotrwałe przyjmowanie leków sterydowych. Napady manii mogą być również działaniem niepożądanym leków stosowanych w chorobie Parkinsona.

W Internecie dostępne są liczne kwestionariusze, które pomagają wskazać czy dane zaburzenia zachowania to choroba afektywna dwubiegunowa. Testy takie mogą być jedynie wskazówką w diagnostyce. W przypadku niepokojących objawów należy niezwłocznie zgłosić się do specjalisty.

Leczenie choroby dwubiegunowej

Podstawowymi lekami stosowanymi w chorobie dwubiegunowej są leki normotymiczne, czyli normalizujące nastrój. Ich zadaniem jest zapobieganie epizodom manii przy jednoczesnym niedopuszczaniu do rozwoju depresji. Najstarszym, ale wciąż stosowanym lekiem jest lit. Dowiedziono, że sole litu zmniejszają m.in. skłonności samobójcze. Do nowszych leków należą:

• walproiniany,
• karbamazepina,
• klozapina,
• olanzapina,
• kwetapina,
• aripirazol i in.

Pierwsze epizody manii powinny być leczone w warunkach szpitala psychiatrycznego. Leczenie rozpoczyna się od podania haloperidolu w iniekcjach. Kiedy tylko chory jest w stanie wystarczająco współpracować, przechodzi się na leczenie doustne lekami normotymicznymi. W trakcie hospitalizacji dobiera się odpowiedni preparat i dawkę. Skuteczne leczenie trwa kilka miesięcy. Po uzyskaniu remisji choroby można rozważyć stopniowe odstawienie leków w ciągu kilku następnych miesięcy.

Leczenie depresji w przebiegu choroby dwubiegunowej obarczone jest ryzykiem zmiany fazy z depresji na manię. Dlatego, zwłaszcza w CHAD typu I najczęściej konieczne jest stosowanie leków przeciwdepresyjnych w połączeniu z normotymicznymi. Terapię depresji rozpoczyna się od leku normotymicznego. W razie niepowodzenia łączy się kilka leków z tej grupy. Dopiero przy nieskuteczności takiego leczenia włącza się antydepresanty.

W leczeniu choroby dwubiegunowej bardzo pomocne jest postępowanie psychoterapeutyczne. Poprawia ono współpracę pacjenta z psychiatrą oraz uczy rodzinę jak postępować z chorym. Zastosowanie mają:

• psychoedukacja,
• terapia rodzinna,
• behawioralno-poznawcza,
• interpersonalna oraz tzw. terapia rytmów społecznych.

Terapie grupowe i spotkania w grupach wsparcia pomagają osobom dotkniętym.

Szczególną grupą pacjentów z chorobą dwubiegunową są kobiety w ciąży. Leczenie choroby dwubiegunowej u ciężarnych kobiet jest dużym problemem, ponieważ niektóre leki, np. walproiniany mogą być przyczyną wad wrodzonych. Z kolei całkowite odstawienie leków naraża pacjentki na nawroty choroby, które mogą być niebezpieczne także dla dziecka. Wiele leków nie zostało przebadanych pod kątem wpływu na rozwój płodu. W leczeniu stosuje się głównie atypowe leki przeciwpsychotyczne: klozapinę, risperidon, olanzapinę, kwetapinę, a także nowy lek – lurasidon. Decyzję o przewadze korzyści leczenia nad ewentualnymi zagrożeniami powinien podjąć lekarz prowadzący.

Terapia elektrowstrząsowa jest obecnie rzadko stosowana. Jej użycie ogranicza się do przypadków ciężkiej, lekoopornej depresji ze znacznym ryzykiem samobójstwa lub epizodach ciężkiej manii.

Choroba afektywna dwubiegunowa – rokowanie, jak sobie radzić?

Choroba dwubiegunowa ma przebieg wieloletni, w trakcie którego zdarzają się nawroty. Nie jest możliwe całkowite wyleczenie. Jednak przy odpowiedniej terapii rokowanie jest dobre. Większość pacjentów jest w stanie prowadzić normalne życie. Osoby poddające się leczeniu mogą chodzić do pracy czy mieć prawo jazdy. Chory może starać się w ZUS o uzyskanie renty i orzeczenia o niepełnosprawności. Przy przebiegu choroby uniemożliwiającym normalne funkcjonowanie osoby te zazwyczaj uzyskują odpowiednie świadczenia. Konieczna jest prawidłowo prowadzona dokumentacja leczenia oraz pozytywna opinia komisji. Studenci i osoby uczące się mogą się także ubiegać się o rentę socjalną.

Wypowiedź psychiatry na temat CHAD