Zespół Hornera – przyczyny, objawy, leczenie

Zespół Hornera – objawy

Zespół Hornera (zespół Claude'a Bernarda-Hornera, ang. Horner syndrome) to zespół objawów (triada) wynikających z przerwania unerwienia współczulnego oka. Zalicza się do nich:

• opadanie powieki górnej ze zwężeniem szpary powiekowej (ptosis) – objaw spowodowany brakiem unerwienia mięśni tarczkowych;
• zwężenie źrenicy oka (miosis) – wynikające z braku unerwienia mięśnia rozwieracza i przewagi przywspółczulnego mięśnia zwieracza. Występuje także upośledzenie reakcji źrenicy na światło (w normalnych warunkach źrenica zwęża się pod wpływem silniejszego oświetlenia). Widocznym objawem w zespole Hornera jest więc anizokoria – nierówność źrenic;
• zapadnięcie gałki ocznej w głąb oczodołu (enopthalmus) – spowodowane brakiem unerwienia współczulnego mięśnia oczodołowego.

Powyższe objawy zespołu Hornera wynikają z braku unerwienia współczulnego podanych struktur oraz równocześnie z przewagi unerwienia przywspółczulnego, gdyż w stanie fizjologii oba te układy wzajemnie uzupełniają się w działaniu. W zależności od miejsca uszkodzenia, do powyższej klasycznej triady objawów mogą dołączyć się inne.

Ponieważ unerwienie współczulne dotyczy także naczyń oraz gruczołów potowych, w uszkodzeniu pnia współczulnego oraz włókien pozazwojowych do klasycznej triady objawów zespołu Hornera dołącza się czasem:

• przekrwienie połowy głowy po stronie uszkodzenia – spowodowane rozszerzeniem naczyń krwionośnych (vasodilatatio),
• zmniejszenie wydzielania potu na głowie (andhidrosis) – spowodowane przerwaniem unerwienia współczulnego gruczołów potowych.

Jakie są przyczyny zespołu Hornera?

Potocznie uważa się, że zespół Hornera powstaje tylko w wyniku uszkodzenia zwoju szyjnego górnego, lecz praktycznie może on pojawić się w wyniku uszkodzenia każdego fragmentu drogi unerwiającej gałkę oczną:

• uszkodzenie odcinka szyjnego rdzenia kręgowego, w którym mieszczą się ośrodki współczulne – w takich przypadkach uszkodzenia dotyczą zazwyczaj ważnych dla życia ośrodków naczynioruchowych i sercowych, co prowadzi do śmierci;
• uszkodzenie pnia współczulnego – czyli klasyczny zespół Hornera spowodowany uciskiem zwojów szyjnych pnia współczulnego przez różne stany chorobowe; stosunkowo częstą przyczyną uszkodzenia w tym miejscu jest tak zwany guz Pancoasta – jest to określenie guza oskrzela położonego w obwodowej części szczytu płuca. Anatomicznie jest to sąsiedztwo części szyjnej pnia współczulnego oraz splotu barkowego, a więc objawy guza Pancoasta są bardzo charakterystyczne:
  • zespół Hornera (tak zwana triada objawów) – miosis, ptosis, enopthalmus;
  • ból okolicy barku – spowodowany uciskiem splotu barkowego lub opłucnej ściennej szczytu płuca;
  • porażenie splotu barkowego – części górnej (typ Erba) objawiające się porażeniem mięśni kończyny górnej, jej zrotowaniem do wewnątrz z zachowanym odruchem chwytnym lub części dolnej (typ Klumpke), w której częściowo zachowana jest czynność mięśni ramienia i ręki, lecz zniesiony jest odruch chwytny. W obu przypadkach występują zaburzenia czucia;
• uszkodzenie zazwojowe – w przypadku uszkodzenia tętnicy szyjnej wewnętrznej lub guzach zatoki jamistej.

Zespół Hornera może być także powikłaniem po znieczuleniu przewodowym (splot ramienny). Może dotyczyć nawet 30–50 proc. przypadków. Każdorazowe stwierdzenie u pacjenta zespołu Hornera musi być potraktowane przez lekarza poważnie, z natychmiastowym wdrożeniem dalszej diagnostyki.

Diagnostyka zespołu Hornera

Dla doświadczonego klinicysty choroba Hornera jest łatwa do rozpoznania. Obserwacja pisywanej triady daje podstawy do postawienia diagnozy.

Lekarze dysponują także testami. Jednym z nich jest test polegający na podaniu roztworu apraklonidyny do obojga oczu. W zespole Hornera dotknięta chorobą źrenica rozszerzy się, natomiast zdrowa zmieni się minimalnie lub w ogóle.

W diagnostyce zespołu Hornera oprócz badania okulistycznego zalecane jest też badanie neurologiczne. W celu zlokalizowania przyczyny tego zespołu często konieczne jest wykonanie wielu badań dodatkowych – mózgu, rdzenia kręgowego, klatki piersiowej, tętnic szyjnych i węzłów chłonnych.

Leczenie zależy od przyczyny i może wymagać skierowania do neurochirurga, neurologa, chirurga naczyniowego lub laryngologa.

Leczenie zespołu Hornera

Stwierdzenie objawów zespołu Hornera zobowiązuje lekarza do poszukiwania jego przyczyn, które w wielu przypadkach mogą być poważne i zagrażać życiu.

Guz Pancoasta rozpoznaje się bardzo prosto, na podstawie stwierdzonych w wywiadzie innych objawów guza płuca (kaszel, wieloletnie palenie tytoniu), a także w zdjęciu RTG lub badaniu tomografii komputerowej klatki piersiowej. W większości przypadków jest to rak niedrobnokomórkowy płuca o typie płaskonabłonkowym, a więc nowotwór o lepszym rokowaniu w porównaniu do innych raków płuca.

Uszkodzeniom tętnicy szyjnej wewnętrznej towarzyszą zwykle inne objawy, wynikające z zaopatrzenia w krew narządów głowy – w najcięższych przypadkach dochodzi do rozwarstwienia tętnicy, tworzenia tętniaków tętnic mózgowych oraz krwawienia do ośrodkowego układu nerwowego i udarów krwotocznych. Guzy zajmujące zatokę jamistą powodują objawy wynikające z zajęcia tętnicy szyjnej wewnętrznej oraz porażenia nerwów czaszkowych – okoruchowego, ocznego, odwodzącego, bloczkowego i szczękowego – objawiające się jednostronną ślepotą, zaburzeniami ruchomości gałki ocznej, neuralgią nerwu trójdzielnego oraz objawami zespołu Hornera. Są to ciężkie schorzenia wymagające specjalistycznego leczenia.

Zespół Hornera – wypowiedź eksperta