Oczopląs – co to, cechy, typy, przyczyny, objawy, leczenie

Co to jest oczopląs?

Oczopląs ( nystagmus ) jest zjawiskiem polegającym na mimowolnych ruchach gałek ocznych lub ich rytmicznych drganiach w płaszczyźnie pionowej, poziomowej lub ich ruchu obrotowym. Ruchy mogą mieć charakter stały lub zmienny, zależny od kierunku spojrzenia, a kierunek oczopląsu wyznaczany jest przez jego fazę szybką.

Istnienie opisywanego objawu może stanowić wariant normy bądź być wyrazem wrodzonej lub nabytej choroby (oczopląs u niemowlaka, oczopląs niemowlęcy).

Niezależnie od podłoża, oczopląs jest spowodowany przez pobudzenie receptorów znajdujących się w narządzie przedsionkowym (część ucha wewnętrznego: błędnik i kanały półkoliste).

Rodzaj oczopląsu tradycyjnie określa się w zależności od kierunku fazy szybkiej. W czasie ruchu obrotowego kierunek fazy szybkiej jest zgodny z kierunkiem obrotów.

Przyczyny oczopląsu są różne. Oczopląs może być fizjologiczny lub patologiczny, a także wrodzony lub nabyty. Oczopląs patologiczny nie jest objawem często spotykanym, dlatego jego pojawienie się powinno być zawsze skonsultowane z lekarzem, który zaproponuje odpowiednią diagnostykę oraz ewentualne leczenie. W praktyce najczęściej chorzy z niefizjologicznymi drganiami gałek ocznych kierowani są do neurologa bądź otolaryngologa.

Często oczopląs jest poziomy (tj. oczy poruszają się w prawo – lewo lub odwrotnie), ale przy pochyleniu głowy na bok podczas obrotów – oczopląs może być pionowy, przy pochyleniu głowy ku przodowi – obrotowy. Ruchy mogą zmieniać się zależnie od kierunku spojrzenia lub być stałe.

Oczopląsem wahadłowym nazywamy rytmiczny ruch gałek ocznych w obu kierunkach (w górę i w dół lub w prawo i lewo) z jednakową szybkością. Natomiast, gdy ruch oczu w jedną stronę jest szybszy niż w drugą, wtedy mówimy o oczopląsie skaczącym. Pewne pozycje spojrzenia mogą wpływać na jego częstotliwość i amplitudę. Zwłaszcza oczopląs skaczący ma tzw. strefę ciszy, czyli taką pozycję patrzenia, przy której ruch oczu jest znikomy. Strefa ciszy leży po stronie przeciwnej do komponentu szybkiej fazy. W celu wykorzystania strefy ciszy i poprawienia ostrości wzroku, pacjenci, u których istnieje strefa ciszy, przyjmują kompensacyjne ustawienie głowy (zmniejszają intensywność oczopląsu) i wymuszają zwrot gałek ocznych do pożądanej pozycji. Ustawienie głowy może mieć charakter skręcenia twarzy, obniżenia lub uniesienia brody oraz pochylenia głowy w stronę jednego z barków.

Wypowiedź neurologa na temat oczopląsu

Jak wygląda oczopląs – cechy oczopląsu

Oczopląs charakteryzuje się wieloma cechami, które pozwalają na umiejscowienie zmian chorobowych.

Typ oczopląsu:

• oczopląs rytmiczny – charakteryzuje się naprzemiennie występującą po sobie fazą wolną i szybką. Zazwyczaj jest wynikiem podrażnienia lub porażenia narządu przedsionkowego (znajdującego się w uchu wewnętrznym);
• oczopląs wahadłowy – rytmiczny ruch gałek ocznych w obu kierunkach z jednakową szybkością, występuje w zaburzeniach narządu wzroku.

Postać oczopląsu (płaszczyzna):

• oczopląs poziomy,
• oczopląs pionowy,
• oczopląs ukośny,
• oczopląs obrotowy,
• oczopląs mieszany.

Kierunek oczopląsu określa się zgodnie z kierunkiem jego fazy szybkiej:

• w lewo,
• w prawo,
• ku górze,
• ku dołowi.

W oczopląsie obrotowym kierunek określa się jako zgodny ze wskazówkami zegara (w prawo) lub przeciwny wskazówkom zegara (w lewo).

Szybkość oczopląsu:

• oczopląs wolny – liczba wychyleń gałki ocznej wynosi poniżej 40 na minutę,
• oczopląs średni – liczba wychyleń waha się od 40 do 100 na minutę,
• oczopląs szybki – liczba wychyleń przekracza 100 na minutę.

Amplituda oczopląsu:

• oczopląs drobnofalisty,
• oczopląs średniofalisty,
• oczopląs grubofalisty.

Stałość oczopląsu:

• oczopląs stały,
• oczopląs przerywany.

Natężenie oczopląsu:

• I stopień – występuje tylko przy patrzeniu w kierunku fazy szybkiej,
• II stopień – występuje także przy patrzeniu wprost,
• III stopień – występuje także przy patrzeniu w kierunku wolnej fazy.

Typy oczopląsu – video z okulistą

Rodzaje i przyczyny oczopląsu

Zasadniczym podziałem oczopląsu, który determinuje dalsze postępowanie lekarskie, jest klasyfikacja dzieląca go naoczopląs fizjologiczny oraz oczopląs patologiczny.

Oczopląs fizjologiczny, do którego zalicza się oczopląs okoruchowy (optokinetyczny) i fiksacyjny, stanowi prawidłową reakcję organizmu. Oczopląs optokinetyczny obserwuje się u każdego człowieka podczas patrzenia na szybko poruszające się przedmioty.

Na co dzień takie sytuacje mają miejsce podczas oglądania obrazów za oknem czy jazdy samochodem lub pociągiem. Brak obecności oczopląsu okoruchowego stanowi patologię i świadczy o uszkodzeniu centralnego układu nerwowego (uszkodzenie dróg nerwowych transmisji bodźców wzrokowych).

Czy oczopląs jest groźny? Ten patologiczny może być skutkiem wielu procesów chorobowych, dotyczących nie tylko mózgu i schorzeń neurologicznych. Ze względu na miejsce uszkodzenia dzieli się go na trzy główne grupy patologii: oczopląs pochodzenia obwodowego (oczopląs błędnikowy, oczopląs obwodowy), oczopląs pochodzenia ocznego, oczopląs pochodzenia ośrodkowego.

Oczopląs fizjologiczny

Oczopląs fizjologiczny występuje w określonych sytuacjach. Wyróżniamy tu oczopląs optokinetyczny, tzw. „kolejowy” – jest najbardziej znaną postacią oczopląsu fizjologicznego. Ujawnia się podczas obserwowania szybko poruszających się przedmiotów, np. w czasie wyglądania przez okno w jadącym pociągu czy samochodzie. Oczopląs wywołany może być poprzez patrzenie na wirujący bęben z jasnymi i ciemnymi pionowymi prążkami. Inny typ oczopląsu fizjologicznego to oczopląs nastawczy (fiksacyjny) – występuje u ok. 60% ludzi.

Ruch gałek ocznych pojawia się w sytuacji patrzenia na przedmiot znajdujący się bocznie, na granicy pola obserwacji. Poprzez stymulację bodźcem termicznym (wlewanie ciepłej lub zimnej wody do ucha) możemy wywołać oczopląs przedsionkowy (oczopląs cieplny). Ciepło powoduje oczopląs skaczący w te samą stronę co podrażnione ucho, zimno natomiast w stronę przeciwną. Rotacja ciała może spowodować oczopląs pochodzenia błędnikowego.

Oczopląs objawem chorób neurologicznych

Oczopląs pochodzenia ośrodkowego stanowi wynik uszkodzenia centralnego układu nerwowego chorego. Schorzeniami układu neurologicznego przebiegającymi z nieprawidłowymi drganiami gałek ocznych są m.in. uszkodzenia w okolicy podstawy czaszki oraz jądra nerwu odwodzącego (nerw czaszkowy VI), choroby móżdżku (np. udar niedokrwienny), stwardnienie rozsiane czy uszkodzenia śródmózgowia.

W wyniku zmian chorobowych śródmózgowia może dochodzić do pojawienia się oczopląsu retrakcyjno-konwergencyjnego (gałki oczne podczas patrzenia w górę przyjmują pozycję zbieżną oraz wciągane są rytmicznie w głąb oczodołu).

Z kolei w chorobach móżdżku oczopląs (w odróżnieniu do uszkodzenia obwodowego) jest grubofalisty i nie zmienia swego nasilenia w przypadku zmiany kierunku spojrzenia, ani nie zanika podczas zamykania oczu.

Oczopląs patologiczny wrodzony

Oczopląs patologiczny może być wrodzony – dziedziczony recesywnie, sprzężony z chromosomem X lub autosomalnie dominująco. Najczęściej jest to oczopląs poziomy, skaczący i związany z obustronną bardzo słabą ostrością wzroku (defekt sensoryczny) i/lub zezem (defekt motoryczny).

Oczopląs wrodzony stwierdza się:

• we wrodzonych wadach gałki ocznej np. w zaćmie,
• w bielactwie (albinizm),
• w niedorozwoju siatkówki,
• we wrodzonym braku tęczówki,
• w niedorozwoju nerwu wzrokowego.

Może też mieć charakter idiopatyczny (bez żadnej uchwytnej przyczyny okulistycznej). Patologiczny oczopląs oczny jest spowodowany bardzo niską ostrością wzroku. Ujawnia się on u dzieci, u których nie rozwinęło się prawidłowe widzenie centralne we wczesnym dzieciństwie, na przykład z powodu niezoperowanej odpowiednio wcześnie obustronnej zaćmy wzrokowej. Kolejnym typem oczopląsu patologicznego jest postać błędnikowa oczopląsu. Pojawia się w związku z chorobami błędnika w uchu wewnętrznym (zmiany zapalne, po wstrząśnięciu błędnika).

Oczopląs patologiczny nabyty

Oczopląs patologiczny nabyty może rozwinąć się:

• wtórnie do uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego,
• przy uszkodzeniu podstawy czaszki,
• przy stosowanych lekach np. barbiturany,
• jako objaw ogniskowych krwotoków, guzów mózgu i móżdżku,
• jako powikłanie zmian zapalnych, w procesach demielizacyjnych czy w stwardnieniu rozsianym.

Oczopląs pionowy ku górze (faza szybka ku górze) często towarzyszy uszkodzeniu tylnego dołu czaszki, chorobom pnia mózgu i w przebiegu zatruć np. po zatruciu alkoholowym. Oczopląs okresowo-naprzemienny występuje w chorobach naczyniowych czy demielinizacyjnych. Oczopląs huśtawkowo-naprzemienny – jedno oko się podnosi i ustawia zbieżnie (w kierunku nosa), drugie zaś opada i ustawia się rozbieżnie (w przeciwnym kierunku – do boku) – wywołuje uszkodzenie skrzyżowania nerwu wzrokowego.

Oczopląs może mieć charakter jawny lub utajony. U chorych z oczopląsem utajonym zasłonięcie jednego oka wywołuje ruchy drgające. U niektórych osób oczopląs utajony może nakładać się na oczopląs jawny – zasłonięcie jednego oka nasila drgania. U osób z oczopląsem utajonym obuoczna ostrość wzroku jest zwykle znacząco lepsza od jednoocznej. Oczopląs utajony często współistnieje m.in. z zezem zbieżnym u małych dzieci.

Zapobieganie chorobom, których objawem bywa oczopląs oraz zapobieganie wrodzonemu oczopląsowi idiopatycznemu (o nieznanej przyczynie) niestety nie jest możliwe. Dlatego bardzo ważne są badanie profilaktyczne szczególnie u dzieci w celu wczesnego wykrycia ewentualnych wad w trakcie badań bilansowych w określonym wieku.

Oczopląs – przyczyny to choroby błędnika

Oczopląs pochodzenia obwodowego, tzw. oczopląs przedsionkowy (błędnikowy), pojawia się na skutek różnego rodzaju uszkodzeń w obrębie ucha wewnętrznego, zwłaszcza błędnika. Do najczęstszych przyczyn destrukcji tych struktur należy m.in. zapalenie błędnika i jego nerwu (nerw przedsionkowo-ślimakowy), np. wirusowe (jako powikłanie grypy, półpasiec uszny), autoimmunologiczne lub naczyniowe.

Do innych laryngologicznych przyczyn drgania oczu zalicza się:

• toksyczne uszkodzenie błędnika (zatrucie alkoholem, zatrucie antybiotykami, np. gentamycyną, salicylanami, cisplatyną),
• urazy ucha wewnętrznego (np. wstrząśnienie błędnika, złamania piramidy kości skroniowej),
• osteosklerozę błędnikową (dotyczy zaburzeń ucha środkowego i wewnętrznego, gdzie dochodzi do niszczenia ich struktur, co skutkuje niedosłuchem),
• chorobę Meniere’a (tzw. wodniak błędnika),
• nowotwór ucha wewnętrznego,
• niedokrwienie ucha wewnętrznego.

Oczopląs błędnikowy ma charakter drobnofalisty (niska amplituda drgań, wysoka ich częstotliwość) oraz zmienia swoje nasilenie w zależności od kierunku spojrzenia. Cechą specyficzną jest zanikanie lub osłabienie drgań gałek ocznych po zamknięciu oczu.

Oczopląs w chorobach oczu

Oczopląs pochodzenia ocznego występuje w chorobach przebiegających z defektem gałek ocznych. Najczęstszymi przyczynami tych patologicznych drgań są: wrodzone wady gałek ocznych (np. zaćma), niedorozwój siatkówki, bielactwo, a także guzy skrzyżowania nerwów wzrokowych.

W przebiegu wyżej wymienionych guzów obserwuje się czasem zjawisko spasmus nutans (oczopląs, kręcz szyi oraz potrząsanie głową w pionie/poziomie) u słabowidzących dzieci w wieku od 6. miesiąca życia do 3.–4. roku życia. W takich przypadkach oczopląs ma formę stałych ruchów gałek ocznych oraz głowy.

Rzadziej oczopląs pochodzenia ocznego ma postać ukrytą (oczopląs ukryty), gdzie drgania występują tylko w momencie zasłonięcia jednej gałki ocznej i zanikają przy oczach otwartych.

Przyczyną oczopląsu może być również przyjmowanie wybranych leków.

Oczopląs jako skutek przyjmowania leków

Oprócz wyżej wymienionych patologicznych przyczyn mimowolnych ruchów gałek ocznych oczopląs może być spowodowany działaniem ubocznym niektórych leków zażywanych przez pacjenta.

Do farmaceutyków mogących powodować tego typu dolegliwości należą m.in.: leki przeciwdrgawkowe (np. karbamazepina, fenytoina) oraz sedatywne (uspokajające), barbiturany, sole litu. Leki te są stosowane głównie w leczeniu: padaczki, choroby afektywnej dwubiegunowej, zaburzeniach snu czy stanach pobudzenia.

Należy pamiętać, że nieprawidłowe drgania gałek ocznych mogą powodować pogorszenie ostrości wzroku (zwłaszcza widzenia w dal).

Oczopląs – badania i leczenie

Rozpoznanie oczopląsu patologicznego opiera się przede wszystkim na dokładnym wywiadzie, badaniu ogólnolekarskim ze szczegółowym badaniem neurologicznym i badaniu okulistycznym. Leczenie z kolei zależy od przyczyny schorzenia.

Oczopląs – jakie badania wykonać?

W zależności od stanu chorego oraz innych objawów klinicznych przydatne jest wykonanie badań obrazowych (np. rezonans magnetyczny, tomografia komputerowa). Zazwyczaj niezbędna jest również konsultacja neurologiczna oraz otolaryngologiczna.

Oczopląs niefizjologiczny jest objawem niepokojącym, dlatego też wymaga odpowiedniej diagnostyki. Każda osoba skarżąca się na drgania i mimowolne ruchy gałek ocznych powinna udać się do lekarza rodzinnego, który adekwatnie do problemu zaproponuje optymalny sposób dalszego postępowania i skieruje pacjenta do odpowiedniego specjalisty.

Leczenie oczopląsu

Sposób leczenia oczopląsu patologicznego uzależniony jest ściśle od przyczyny dolegliwości. Terapią schorzeń powodujących nieprawidłowe drgania gałek ocznych zajmują się najczęściej neurolodzy, neurochirurdzy, okuliści bądź otolaryngolodzy.

Czy oczopląs da się wyleczyć ? Niżej wymienione metody nie dają stuprocentowej skuteczności oraz nie gwarantują trwałego wyleczenia. Skuteczna terapia objawowa może przyczynić się jednak do poprawy ostrości wzroku chorego.

W przypadkach, kiedy nie udało się ustalić przyczyny oczopląsu, preferowane jest leczenie objawowe mające na celu osłabienie lub zniesienie nieprawidłowych ruchów gałek. Najczęściej stosowanymi metodami terapeutycznymi są:

• okulary pryzmatyczne – wykorzystywane u pacjentów z oczopląsem z kompensacyjnym ustawieniem głowy,
• porażanie mięśni gałkoruchowych – w tym celu stosowane są iniekcje z toksyną botulinową do mięśni poruszających gałką oczną.

W przypadku oczopląsu operacja obejmuje zabieg chirurgiczne mięśni gałkoruchowych.

współpraca: Małgorzata Łada