Choroby reumatyczne – przyczyny, rodzaje, objawy, leczenie i rehabilitacja

Czym jest choroba reumatyczna?

Schorzenia reumatyczne są uogólnioną chorobą tkanki łącznej. Zmiany chorobowe mogą obejmować narządy wewnętrzne (najczęściej nerki, opłucną, osierdzie), ale przede wszystkim powodują zniekształcenia stawów oraz zaniki mięśni. Specyfika chorób reumatycznych polega na gromadzeniu się w stawach dotkniętych chorobą dużej ilości enzymów uszkadzających powierzchnię chrząstki stawowej, co prowadzi do stopniowego niszczenia jej oraz kości.

W reumatyzmie zmiany dotyczą również tkanek miękkich, najpierw dotykają błonę maziową wewnątrz stawu, następnie kaletki maziowe, ścięgna i więzadła, powodując ich zapalenie, a w konsekwencji zmiany zniekształceniowe stawów, ograniczenie ich ruchomości i czasem całkowite zesztywnienie. Choroby reumatyczne cechują się przewlekłym przebiegiem z okresami zaostrzeń zmian chorobowych (rzutów) oraz ich wyciszania (remisji).

Przyczyny choroby reumatycznej i rodzaje schorzeń

Choroby reumatyczne są najczęstszą przyczyną zmian patologicznych w narządzie ruchu. Dotyczą najczęściej osób między 25. a 50. rokiem życia, częściej kobiet, choć zdarzają się też przypadki rozwoju choroby reumatycznej w młodym wieku. Obejmują szereg schorzeń układu mięśniowo-szkieletowego. Są zmianami zapalnymi, wieloukładowymi, mogą dotyczyć narządów wewnętrznych, ale najczęściej obejmują zmiany kości, tkanek miękkich oraz stawów.

Cechą wspólną wszystkich schorzeń reumatycznych jest ból stawów, przewlekły stan zapalny i ograniczenie ruchomości stawów. Najczęściej są to zmiany postępujące, które narastają powoli i powodują wtórne zmiany przeciążeniowe w narządzie ruchu, ograniczenie sprawności fizycznej oraz wydolności krążeniowo-oddechowej. Przyczyna choroby reumatycznej jest nieznana. Katalog rodzajów chorób remumatycznych jest bardzo szerki. Najczęściej spotykanymi schorzeniami tego typu są:

• reumatoidalne zapalenie stawów (RZS, gościec),
• zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa (ZZSK),
• młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów,
• łuszczycowe zapalenie stawów,
• toczeń układowy.

Przyczyna chorób reumatycznych nie jest do końca wyjaśniona. Przyjmuje się, że najczęstszą jest reakcja autoimmunologiczna organizmu, czyli sytuacja w której organizm niszczy własne komórki podczas błędnej reakcji układu immunologicznego. Innymi przyczynami mogą być: stany zapalne niewiadomego pochodzenia, przeciążenia statyczno-dynamiczne narządu ruchu oraz nieprawidłowy kształt lub długość kości wrodzony lub nabyty podczas życia.

Rozpoznanie Reumatoidalnego Zapalenia Stawów

Istnieją kryteria, które sugerują, że zmiany stawach mają charakter reumatyczny. Dla RZS charakterystyczne jest:

• zapalenie stawów ręki,
• symetryczne zapalenie stawów (obie ręce, obie stopy),
• występowanie pod skórą guzków reumatoidalnych,
• pojawianie się porannej sztywności stawów, trwającej co najmniej godzinę.

Podczas wizyty u lekarza zaleca się zbadanie wszystkich stawów, nawet tych nie objętych procesem zapalnym oraz wykonanie badań obrazowych. W przypadku podejrzenia schorzenia reumatycznego konieczne jest wykonanie badań laboratoryjnych (morfologia krwi, badanie ogólne moczu, płyn stawowy) z uwzględnieniem czynnika reumatoidalnego (RF), który występuje u 85 proc. pacjentów z RZS, białka C-reaktywnego (CRP), którego poziom będzie podwyższony w stanie zapalnym, oraz OB, w którym prędkość opadania krwinek będzie szybsza.

Jakie są objawy choroby reumatycznej?

Chorobę reumatyczną określa się jako chorobę układową, ponieważ pierwotnie obejmuje ona stawy i układ ruchu, ale zmiany patologiczne mogą dotyczyć również innych narządów i układów ciała. W układzie ruchu mogą występować:

• zmiany reumatyczne w stawach rąk – zaatakowane są stawy międzypaliczkowe, śródręczno-paliczkowe oraz stawy nadgarstkowe; charakterystyczne są: łokciowe odchylenie rąk, podwichnięcia paliczków i zmiany w ich wyglądzie, podskórne, niebolesne guzki reumatoidalne na wyprostnych powierzchniach stawów i w miejscach narażonych na ucisk z powodu zapalenia małych naczyń krwionośnych, gangliony – otoczona nabłonkiem jamy wypełnione płynem lub galaretą, zespół cieśni nadgarska, czyli ucisk na nerw pośrodkowy z objawami drętwienia palców i bólami nocnymi;
• zmiany reumatyczne w stopach – może wystąpić obrzęk w okolicy kostek, ból nóg podczas chodzenia, tworzą się guzki reumatoidalne, może dojść do zerwania ścięgien oraz podwichnięcia stawów i deformacji palców stóp;
• zmiany w stawach łokciowych – pojawiają się ból reumatyczny, ograniczenie ruchu wyprostu oraz guzki reumatoidalne i stopniowo powstaje przykurcz zgięciowy w stawie;
• zmiany reumatyczne w kolanach – pierwszym objawem reumatyzmu kolan może być zanik mięśnia czworogłowego uda. Pojawiają się obrzęki stawów, przykurcze zgięciowe, wypuklenie zewnętrznej części stawu nasilające się przy ucisku rzepki. Częstym powikłaniem jest torbiel podkolanowa (Bakera) powstająca w wyniku nadmiernej produkcji płynu stawowego w przebiegu procesu zapalnego i jego wycieku poza jamę stawową;
• reumatyczne zmiany w stawach biodrowych – występują bóle w okolicy pachwin nasilające się przy chodzeniu oraz ograniczenia ich ruchomości,
• zmiany reumatyczne w kręgosłupie – najczęściej zmiany dotyczą odcinka szyjnego, dochodzi do ograniczenia ruchomości, bólów podczas ruchów i uszkodzeń w obrębie krążka międzykręgowego;
• zmiany w stawach skroniowo-żuchwowych – występuje trudność w otwieraniu ust, co ogranicza mówienie i jedzenie.

Reumatyczne zmiany pozastawowe najczęściej występują u pacjentów ze stwierdzonym czynnikiem reumatoidalnym we krwi i mogą obejmować narząd wzroku, osierdzie, nerki oraz powodować zmiany hematologiczne, głównie niedokrwistość.

Choroba reumatyczna – leki na ból reumatyczny

W redukcji bólu reumatycznego pomocne są niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ). Mogą być one podawane doustnie lub miejscowo pod postacią maści, żelu lub plastrów. Niesterydowe leki przeciwzapalne mają działanie przeciwbólowe oraz przeciwzapalne, ale wiążą się z możliwością wystąpienia działań niepożądanych zwłaszcza przy ich długotrwałym stosowaniu. Zaleca się stosowanie leków wytwarzanych z naturalnych kopalin leczniczych (woda siarczkowa, borowina), które również mają podobne działanie, ale nie wykazują działań niepożądanych i mogą być używane podczas zabiegów fizykoterapii.

Jeśli ból nie jest duży i jest ograniczony do niewielkiej powierzchni, wystarczające okazuje się zazwyczaj stosowanie maści czy plastrów przeciwbólowych.

Jeśli jednak ból w reumatyzmie jest bardziej uogólniony i silniejszy, trzeba zastosować leki doustne, ewentualnie leki doodbytnicze (czopki).

Niektóre leki z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych są dostępne bez recepty (np. ibuprofen, diklofenak, a nawet meloksykam). Leki te w zalecanych dawkach nie powinny być szkodliwe, jednak nie należy stosować ich przez długi czas. Gdy ból jest silny i utrzymuje się dłużej niż kilka dni, warto zgłosić się do lekarza, aby uzgodnić dalsze leczenie.

W celu zmniejszenia bólu w chorobach reumatycznych można zastosować również masaż. Jego celem jest także normalizacja napięcia mięśniowego.

Choroba reumatyczna stawów – rehabilitacja

W całokształcie procesu rehabilitacji w chorobie reumatycznej ważna jest ciągłość tego procesu. Chory powinien być leczony podczas turnusów rehabilitacyjnych trwających 2–4 tygodnie w ośrodkach rehabilitacyjnych (szpitale, przychodnie) minimum dwa razy w ciągu roku. W chorobach reumatycznych leczenie sanatoryjne także jest zalecane. Warto szukać ośrodków, gdzie oferowane jest lecznictwo uzdrowiskowe z użyciem naturalnych zasobów naszego środowiska. Pacjentów ze schorzeniami reumatycznymi leczy się tam wodami siarczkowymi i borowiną. Pozostały okres jest przeznaczony na rehabilitację w warunkach domowych, gdyż głównie od sumienności i systematyczności pacjenta zależy jego poziom funkcjonalności oraz samodzielności.

Rehabilitacja powinna obejmować:

• fizykoterapię, która działa przeciwbólowo oraz przeciwzapalnie; z różnych zabiegów fizykalnych najlepsze efekty przy zmianach reumatycznych osiąga się stosując: krioterapię, ultradźwięki, laseroterapię, pole magnetyczne i jonoforezę;
• kinezyterapię, czyli wykonywanie różnych ćwiczeń leczniczych, które uwzględniają ćwiczenia na stawy poprawiające ich ruchomość, wzmacniające jego mięśnie oraz ćwiczenia ogólno-kondycyjne poprawiające wydolność chorego;
• terapię manualną, która obejmuje techniki mobilizacyjne lub manipulacyjne mogące odblokować chory staw i przywrócić mu fizjologiczną biomechanikę; po zastosowaniu odpowiedniej techniki dochodzi do zmniejszenia bólu, ustąpienia procesu zapalnego oraz poprawy ruchomości stawu; w przypadku stawów ze zmianami reumatycznymi zaleca się wykonywanie terapii manualnej ze szczególną ostrożnością.

W okresie ostrym ważne jest unikanie przeciążeń, odpoczynek oraz stosowanie pomocniczych urządzeń np. kul, lasek, opasek i aparatów stabilizujących chore stawy podczas chodzenia lub wykonywania różnych czynności,

Choroba reumatyczna stawów – ćwiczenia

Ćwiczenia w chorobie reumatycznej należy prowadzić ze szczególną ostrożnością z uwagi na przewlekły stan zapalny, możliwość zaostrzenia procesu chorobowego, zmniejszoną wytrzymałość tkanek miękkich i możliwość ich uszkodzenia. Ćwiczenia powinny być dobrane indywidualnie w zależności od zaawansowania procesu chorobowego, rodzaju zmian oraz tolerancji na ból. Nie powinny zbyt męczyć pacjenta i muszą być uzależnione od aktualnego stanu choroby. Najlepiej, aby fizjoterapeuta pokazał pacjentowi zestaw ćwiczeń, które powinien wykonywać regularnie i systematycznie w domu.

W okresie zaostrzenia objawów, czyli w okresie rzutu, zaleca się odciążenie chorego odcinka narządu ruchu i wykonywanie jedynie ćwiczeń podtrzymujących sprawność fizyczną. Najlepsze w tym okresie będą ćwiczenia w odciążeniu, rozluźniające oraz rozciągające.

Kiedy ustępują dolegliwości i poprawia się stan chorego, mówimy o okresie remisji. W tym okresie zaleca się maksymalne usprawnienie chorego ukierunkowane na zwiększenie zakresu ruchu oraz siły mięśniowej w chorym stawie. Wskazane są ćwiczenia czynne z uwzględnieniem wszystkich ruchów w danym stawie z ich maksymalnym, fizjologicznym zakresem i ćwiczenia czynne oporowe – wykonywane przy użyciu ciężarka w celu zwiększenia siły mięśniowej.

U osób chorych na reumatoidalne zapalenie stawów ćwiczenia nie powinny być jednak wykonywane od razu po wstaniu z łóżka, w związku z występującą w tej chorobie sztywnością poranną. Wysiłek fizyczny może w tym przypadku nasilić dolegliwości. Ponadto nie każdy chory jest chętny do aktywności fizycznej, ponieważ podczas ćwiczeń odczuwany jest ból.

Niemniej ruch ma korzystny wpływ na odżywienie chrząstki, uwapnienie kości, zwiększenie siły mięśniowej oraz zachowanie prawidłowego zakresu ruchomości w stawach. Dodatkowo korzystnie wpływa na układ oddechowy i krwionośny.

Jak zapobiegać chorobom reumatycznym?

Jak w każdej chorobie, tak i w chorobach reumatycznych profilaktyka jest niezwykle istotna. Przede wszystkim należy zadbać o prawidłową masę ciała. Osoby z nadwagą i otyłością zbyt obciążają swoje stawy, co zdecydowanie nie jest dla nich korzystne.

Ważnym elementem profilaktyki jest prawidłowe odżywianie. I tak np. u osób z problemami stawowymi dieta powinna obejmować jedzenie ryb, które są źródłem kwasów omega-3. Kwasy te wpływają korzystnie na pracę serca, mózgu oraz, co najważniejsze w tej grupie chorych – na stawy. Kwas omega-3 ma działanie hamujące stan zapalny. Ważne jest jednak, aby nie przyjmować kwasu w nadmiarze, gdyż może być on wtedy szkodliwy. Kwasy omega-3 i omega-6 powinny być przyjmowane w odpowiednich proporcjach.

Wskazane jest jedzenie warzyw i owoców zawierających witaminę C (ma ona korzystny wpływ na stawy) oraz bioflawonoidy, oczyszczające organizm z wolnych rodników, które inicjują stan zapalny w organizmie i go podtrzymują. Przyprawy zalecane osobom z reumatyzmem to przede wszystkim:

• kurkuma,
• imbir,
• goździki.

Choroby reumatyczne – video