Jajniki – budowa, funkcje, choroby jajników

Jajniki – jak są zbudowane?

Jajniki są parzystymi gruczołami wewnątrzwydzielniczymi. Leżą w miednicy mniejszej, wewnątrz jamy otrzewnej. Przyśrodkowo jajnik łączy się przez wnękę jajnika z krezką. Dodatkowo jajniki są umocowane za pomocą więzadeł: więzadła właściwego jajnika oraz więzadła wieszadłowego jajnika

Jajniki mają kształt owalno-spłaszczony. Posiadają dwa bieguny – jajowodowy i maciczny. Jajnik dorosłej kobiety ma wymiary około 2,5-5 cm x 1,5-3 cm i waży około 5-8 g.

Pod względem histologicznym jajniki dzielą się na dwie części. Jest to kora i rdzeń jajnika. Kora jajnika jest zbudowana z podścieliska łącznotkankowego, które jest swoiste dla jajnika. W tej części jajnika rozmieszczone są komórki jajowe. Każda komórka jajowa jest otoczona spłaszczonymi komórkami nabłonkowymi – wraz z komórką jajową stanowią pęcherzyki jajnikowe pierwotne.

Rdzeń jajnika jest zbudowany z tkanki łącznej o strukturze bardziej włóknistej, obfitującej w naczynia krwionośne.

Unaczynienie jajnika pochodzi od tętnicy jajnikowej, która jest gałęzią aorty brzusznej. Krew odpływa z jajnika drogą żyły jajnikowej. Lewa żyła jajnikowa uchodzi do lewej żyły nerkowej, natomiast prawa żyła jajnikowa uchodzi do żyły głównej dolnej.

Jak bolą jajniki? Ból jajników odczuwany jest po obu stronach podbrzusza i może promieniować w stronę pachwin i do ud.

Jakie są podstawowe funkcje jajników w organizmie kobiety?

Jak wcześniej wspomniano, jajniki mają dwie podstawowe funkcje – rozrodczą i wewnątrzwydzielniczą. Oznacza to, że są one narządami, które produkują gamety oraz hormony.

Funkcja rozrodcza jajników polega na produkcji komórek jajowych. Kobiety rodzą się ze wszystkimi komórkami jajowymi, które będą posiadały w ciągu życia. Oznacza to, że nie są w stanie wyprodukować nowych. Jednak te komórki jajowe nie są dojrzałe – są „zamrożone” w stadium oocytu I rzędu. U kobiet w wieku rozrodczym komórki te dojrzewają w cyklicznym schemacie – podczas cyklu miesiączkowego. W wyniku tego procesu jajniki uwalniają komórkę jajową zdolną do zapłodnienia.

Funkcja hormonalna jajników polega na produkcji hormonów płciowych. Jajniki produkują hormony płciowe żeńskie, czyli estrogeny i progesteron, a także w mniejszych ilościach androgeny, czyli hormony typowo męskie. Hormony te są wydzielane zgodnie z osią podwzgórze – przysadka mózgowa – jajniki.

Podwzgórze wytwarza hormon uwalniający gonadotropiny (GnRH), który powoduje wydzielanie hormonów z przedniego płata przysadki. Są to hormon folikulotropowy (FSH) i hormon luteinizujący (LH). FSH jest niezbędne do zapoczątkowania i podtrzymania gametogenezy, a LH głównie pobudza produkcję hormonów płciowych przez jajniki.

Cykl miesiączkowy – czyli w jaki sposób jajniki uwalniają komórki jajowe?

Kobiety wytwarzają komórki jajowe w comiesięcznych cyklach trwających około 28 dni. Cykle te są nazywane menstruacyjnymi bądź miesiączkowymi.

Fachowo cykl miesiączkowy możemy podzielić na:

• cykl jajnikowy – obejmujący zmiany następujące w pęcherzykach jajnikowych,
• cykl maciczny – obejmujący zmiany w obrębie endometrium (czyli błonę śluzową macicy),
• cykl szyjkowy – czyli zmiany zachodzące w obrębie szyjki macicy (a konkretniej – zmiany konsystencji śluzu, który jest wytwarzany przez szyjkę macicy).

Cykl jajnikowy dzieli się na 3 fazy:

• faza folikularna – jest to czas wzrostu pęcherzyka jajnikowego, jest to najbardziej zmienna pod względem długości faza cyklu,
• owulacja – proces uwolnienia komórki jajowej z pęcherzyka,
• faza lutealna – pęknięty pęcherzyk jajnikowy (pęcherzyk Graafa) zmienia się w ciałko żółte, które wydziela hormony przygotowujące organizm kobiety do zajścia w ciążę. Jeśli jednak nie dojdzie do zapłodnienia, to po 14 dniach jego funkcja ustaje i rozpoczyna się kolejny cykl jajnikowy.

Cykl maciczny ma 4 fazy:

• miesiączka – dochodzi do złuszczenia warstwy czynnościowej błony śluzowej macicy;
• faza proliferacyjna – ściśle związana ze wzrostem pęcherzyków w jajniku, zależy od stężenia estrogenów. Rozpoczyna się odbudowa nabłonka, który pokrywa ranę miesiączkową. Endometrium ulega pogrubieniu, zwiększa się liczba i objętość gruczołów oraz zwiększa się unaczynienie;
• faza owulacyjna – błona śluzowa macicy ulega dalszemu pogrubieniu, jednak w tej fazie nie zachodzą zmiany strukturalne;
• faza sekrecyjna – zmiany w endometrium zachodzą pod wpływem progesteronu – grubość błony śluzowej i tkanka gruczołowa dalej ulegają pogrubieniu, komórki gromadzą glikogen, lipidy i białka. Zmiany te mają na celu przygotowanie do implantacji zarodka. Jeśli nie dojdzie do zapłodnienia, na 1-2 dni przed kolejną miesiączką rozpoczynają się zmiany degeneracyjne endometrium.

Jajniki – jakie są najczęstsze choroby jajników?

Choroby jajników mogą dotyczyć nieprawidłowości zarówno w ich funkcji prokreacyjnej, jak i hormonalnej. Często zaburzenia w obrębie obu tych funkcji współistnieją ze sobą. Przyczyną chorób jajnika mogą być pierwotne choroby jajników lub zaburzenia hormonalnej osi podwzgórzowo-przysadkowo-jajnikowej.

Pierwszą grupą chorób jajników są ich zaburzenia rozwojowe, czyli np. agnezja i dysgenezja jajników. Oznacza to stan, w którym jajniki są niewykształcone lub nieprawidłowo wykształcone.

Drugą grupę chorób jajników stanowią zaburzenia ich czynności. Do tej grupy zaliczamy między innymi:

• hipoplazję (niedorozwój),
• przedwczesne wygasanie czynności jajników,
• zespół policystycznych jajników,
• wtórną niewydolność jajników.

Trzecią grupę stanowią choroby zapalne, czyli zapalenie jajników.

Kolejną grupę stanowią zmiany nowotworopodobne jajników. Zaliczamy do nich między innymi:

• torbiele pęcherzykowe,
• torbiele ciałka żółtego,
• torbiele proste,
• torbiele okołojajnikowe,
• endometriozę jajników.

Ostatnią grupę chorób jajników stanowią ich nowotwory. Jest to bardzo zróżnicowana grupa chorób. Wśród nich wyróżniamy:

• nowotowory nabłonkowe (rak jajnika),
• nowotwory gonadalne,
• nowotwory germinalne,
• przerzuty innych nowotworów,
• inne, rzadsze nowotwory.

Zespół policystycznych jajników (PCOS)

Zespół policystycznych jajników jest chorobą, która występuje często u kobiet w wieku rozrodczym - dotyczy aż 4-12% kobiet w tej grupie wiekowej. U pacjentek dotkniętych tą chorobą występują zarówno zaburzenia wydzielania gonadotropin, czyli hormonów przysadki mózgowej, jak i zaburzenia budowy oraz czynności hormonalnej jajników.

Jajniki pacjentek chorych na PCOS są powiększone, kuliste, pokryte grubą osłonką białawą, pod którą znajdują się liczne małe pęcherzyki.

Zaburzenia hormonalne powodują wystąpienie u pacjentek następujących objawów:

• zaburzenia miesiączkowania – brak miesiączki bądź nieregularne cykle miesiączkowe,
• bezowulacyjne cykle miesiączkowe bądź oligoowulacja,
• objawy hiperandrogenizmu, np. nadmierne owłosienie (hirsutyzm), łysienie,
• insulinooporność i hiperinsulinemia,
• nadwaga i otyłość.

Objawy te u różnych pacjentek mogą mieć różne nasilenie.

Leczenie zepołu policystycznych jajników uwzględnia zarówno modyfikację stylu życia, jak i farmakoterapię i leczenie chirurgiczne. Modyfikacja stylu życia opiera się na zmianie nawyków żywieniowych oraz aktywności fizycznej. Farmakoterapia PCOS to leczenie hormonalne za pomocą np. dwuskładnikowych tabletek antykoncepcyjnych, a także leczenie insulinooporności.

Leczenie operacyjne dotyczy tylko pacjentek, u których są do tego wskazania – decyzję o leczeniu podejmuje lekarz.

Torbiele jajników

Torbiele czynnościowe, czyli innymi słowy funkcjonalne jajników są efektem zaburzeń hormonalnych hormonów płciowych. Torbiel jajnika powstaje w wyniku nagromadzenia się płynu w pęcherzyku. Wyróżniamy dwa typy torbieli funkcjonalnych: folikularne i torbiele ciałka żółtego.

Torbiele czynnościowe jajnika zwykle nie powodują żadnych objawów. Jeśli w jamie brzusznej występują zrosty, to mogą wystąpić dolegliwości bólowe. Jeżeli torbiel osiągnie duże rozmiary, to może dojść do skrętu jajników, co powoduje wystąpienie objawów „ostrego brzucha”.

W celu diagnostyki torbieli jajników wykonuje się badanie USG. Torbiele czynnościowe jajników zwykle znikają samoistnie, a więc nie wymagają leczenia.

Wypowiedź endokrynologa na temat jajników